Демек, тарих тағылымының тәлімді тәрбиесі халқымыздың бүтін ел болуы мен мемлекет руханиятын шыңдайтыны аян. Ұлтымыздың тағдырына жазған тарихи оқиғалардың бірі – Екінші дүниежүзілік соғыс. Бұл соғыстағы ел күйзелісін әрбір отбасы тартып, бір кісідей жұмылып көтере білді. Ал 6 миллион халықтың 1,3 миллионы майданға аттанса, тылда қалған отбасы, бала-шаға, ұрпағы соғыстың қажетіне аянбай еңбек етті. Соғыстан оралмаған 400 мыңнан астам боздағымыз ата-ана үмітін үзіп, жесір әйелді, жетім баланы зар илетіп, қабырғасын қайыстырды.
Ұлтымыздың ұландары Кеңес идеологиясы үшін емес, Отаны үшін, елі үшін, отбасы үшін, туған жері үшін соғысты. Сұрапыл соғыстың әр күнінде елде қалған ата-анасы, аяулы жары, балалары, ел-жұртының бейбіт аспаны үшін жанын шүберекке түйді. «Елі – ерім, Ері – елім» деп еңіреген қилы заман болды.
Жылдар өткен сайын соғыс сабақтарының қоғамға берер рухани тәрбиесі де жадымыздан өшіріле берері заңдылық. Ол аз десеңіз, идеологиялық вакуум мен бүгінгі қоғамның, әсіресе жастар санасындағы бос кеңістіктің орнын әлеуметтік желі арқылы толтырып жатқан батыстың көзқарасы бұл соғыстың тарихи мазмұны мен маңызы ұрпақ санасынан өшірілуін тездетуде.
Соғыс елге қайғы мен күйзеліс әкелсе де, сол күйзелісті жеңе білген қоғамдық бірлік пен ынтымақ, төзімділік пен қайрат, ақыл мен тәртіптің сұрыпталуын қалыптастырды, болашаққа үмітпен қарауды үйретті. Мұны ұрпақ сабақтастығымен ұзақ жылдар бойы үзбей жалғастыра алу биліктің қасиетті қызметінің бірі екенін айту қажет.
Соғыс сабақтарын есімізде сақтаудағы міндетіміз – ең алдымен, майдан даласында ерлікпен жанын қиған, сол сұрапыл күндерде бар ауыртпалықты ерлігімен еңсерген майдангерлерге деген құрмет. Соғыстың ауыр зардаптарға әкелетінін кешегі бауырлас елдердің бүгінгі түсініксіз қанды қақтығысынан да көріп отырмыз, оған немқұрайлылық танытудың өзі де ауыр қылмыс екені ақиқат. Әйгілі ойшыл Аристотель «Соғыс ұмытылғанда жаңа соғыс басталады. Оны есте сақтау – соғыстың басты жауы» деген екен...
Кешегі сұрапыл соғыстың ішінде оқ боранда отқа оранып, менің әкем Әбсаттаров Бектай Әшірбекұлы да қияметтің күнін кешті. Жалаң шұлғау ораған етігімен толарсақтан саз кешіп, қарша бораған оққа қарсы тұрды. Кездейсоқ жарылып жатқан мина алаңынан жанын шүберекке түйіп өтті, жаңбырдай жауған снарядтар мен бомбалардан аман қалды, пеш болып қызған темір танкінің ішінде де оттай жанды... Біз бұның бәрін кинодан ғана көрдік.
Шегінерге жер жоқ, артыңда – Отаның, туған жерің! Еліңді, жеріңді қасық қаның қалғанша қорғау – ата-бабаңның аманаты, жаудың бетін қайтару – азаматтың қасиетті борышы!
Әкем соғыс қасіреті туралы көп айтпайтын, сұрақ қойған адамға естімеген сияқты кейіп танытатын. Әлде менің көрген қияметімді ұрпағым түсінде де көрмесе екен, құлағы да естімесе екен деген тілеуі шығар. Ол елге оралып, еңбек етіп жүрген кезінде еңсерген шаруаларын да мақтан етпейтін. Аз сөйлеп, көп іс тындыратын біртоға тұйық адам болатын.
Әкем кешегі Ұлы шайқасқа өлім үшін емес, өмір үшін аттанды. Өмірге деген құштарлығы үнемі алға жетеледі. Ол өлімді өмірмен жеңу үшін оған күн сайын қарсы тұрып, бетпе-бет келді...
ҚЫРЫҚ ЖАМАУ ЖАРАҚАТ
Соғыс басталған жылы әкем Қарсақбай мыс қорыту зауытында iстеп жүреді. «Елімді, жерімді қорғау – менің міндетім» деп түйген ол жасы 18-ге толмай өз еркімен сұранып, майданға аттанды.
Соғыстың алғашқы күндері майданның алдыңғы шебінде 353 пулеметтiк-артиллериялық батальонның химиялық барлау взводы құрамында қанды ұрысқа кіреді... Тереңдігі кеудеден келетін ор қазып, күздің ызғарында батпаққа батып, су кешіп, түні бойы жауды аңдыды. Ордың іші таң атқанша суға толып қалады, басын сәл көтерсе, оққа ұшады. Құрыш тұлға әкеміз осылай түн қатып, мұз жастанған. Басқыншылардың майдан шебінде газ шабуылын болдырмауын қадағалап, алдын алып, жау тылында қарсы әрекеттерді іске асырады. Сондай бір барлау тапсырмасын орындауда Старое Руссо қаласының түбінде ми батпақпен үш жауынгер майдан шебінен өтіп, жау тылында құрылған мина қақпанынан өтеді. Немістер сол мезетті байқап қалып, оқ жаудырады. Алды – оқ боран, арты – мина алаңы. Жауынгерлер жанқиярлықпен алға ұмтылғанда оққа ұшып құлаған әкемнің аяқ астында мина қоса жарылады. Ауыр жараланып, ес-түссіз қалған әкемді қаруластары дала госпиталына жеткiзедi. Содан соң Кострома қаласына аттандырып, жарақатының тым ауырлығынан, одан әрі Чусовой қаласына жөнелтедi. Денеге қадалған мина жарықшақтарын алу қиынға соғады, қанша жарықшақ денеге дарыса, сонша рет етін кесіп, ота жасалады. Шықпаған жан қырық пышақ тілсе де, шыдайды екен... Тек өкпеге барып қадалған жарықшақты алуға мүмкін болмайды. Сол оқ соғыстан кейін де әкемнің кеудесінде жер қойнауына бірге кетті... Әкемнің дене еті тілім-тілім кесіліп, алынған оқтың ойық орнынан сау жері болмағанын көзіміз көрді... Үш айлық ұзақ емделуден соң денесі қырық жамау сарбаз 19-жаттығушы танк полкінің мектебіне жiберiледi. Оны Т-34 танкiнiң командирі лауазымында үздік бiтiрiп шығады...
ШОЙЫН ДА ОТТАЙ ЖАНДЫ
Әкем тарихта атышулы Курск Доғасында танкілер бетпе-бет тірескен ең ірі шайқастың бел ортасында болды. Прохоровка селосы маңында екі жақтан мың жарымға жуық танк қатысқан қырғын шайқаста шойын танкілер шоқтай балқып, оттай жанады. Үш күн, үш түн қатарынан оқ бораған қара түнектің астында қияметті басынан өткереді... Танк снаряд атқан сайын оның іші қалың түтінге толып, экипаждың тыныс алуы қиындай түседі. Отқа оранған дала әлем-тапырық. Аспан айналып жерге түскендей. Қалың өрт, ештеңе көрінбейтін қою қара түтін. Танкілердің гүрілі мен жарылған бомбаның дүрсілі құлақ жарады. Жан-жақты бағдарлау мүмкін емес. Әкем ішке таза ауа енгізіп, айналаны барлайын деп танкінің жоғарғы қақпағын ашып, басын қылтитқаны сол еді, құлақтың түбінен шың еткен қатты жарылыстан есі танып, ішке құлап түседі. Есін жиып қараса, жаудың снаряды ашылған люкті жұлып әкеткен екен. Егер қас-қағым кешіккенде өз басы да люкпен бірге ұшатын еді. Бұл жолы да Алла сақтады.
Снарядтар таусылып, ататын оғы қалмайды. Қаптаған қалың танкілердің ішінен танк зеңбірегімен көздеуге ыңғайланып, көлденең зымырап келе жатқан «Тигрді» көреді. Әттең снаряд жоқ. Соғыс заңы – тек бірінші болып қимылдау керек, әйтпесе құрыдың! Әкеміз дереу шешім қабылдайды, қапталдан шыға келіп, қатты жылдамдықпен неміс танкісін бүйірден соғып, аударып тастайды... Тараннан кейін соңғы күшін жинап, жалындап жанып жатқан танкіден әзер шығып үлгереді. Құлақ тұндырар қатты соққыдан контузия алады, одан кейін не болғанын білмейді. Санитарлық бөлім палатасында есін жияды...
Курск қырғынынан аман шыққан танкист әкеміз Украина жерiндегi Житомир, Черновица, Каменец-Подольск, Бердишев, Козятин қалаларын азат етуге тiкелей қатысады. Польшаның астанасы Варшаваны басқыншылардан босатты. Гдыня, Данциг, Фридрихефельде, Карлхорст, Биркенбердер қалаларының түбіндегі өліспей беріспейтін қорғаныста тұрған жау әскерлерін жоюға қатысты.
БҰЙРЫҚ – БЕКІНІСТІ БҰЗУ
Кеңес әскерінің Польшаны азат етіп, Германияға шабуыл жасауына стратегиялық жол ашатын Висла өзені бойындағы атышулы Сандомир бекінісінде жаудың ірі қорғанысын бұзу үшін үш күн, үш түнге созылған шайқастың ішінде әкем соғысқан танк бригадасы да болды. Немістердің оқ ататын зеңбірек нүктелерін анықтап барлау үшін әкем бастаған үш танкіні «қармаққа жем салған сияқты» майданның ең алдыңғы шебіне жібереді. Олар жан-жақтан зеңбіректердің атқылап жаудырған оқборан өтінде әдейі бөгеліп, өлімге саналы түрде бас иіп, жаудың назарын өздеріне аударады. Бір кезде танкіге снаряд тиіп, лапылдап отқа орана бастайды. Экипаждың радист атқышы мен механик жүргізу-
шісі де оққа ұшады. Қатты жарақат алған әкем ақырғы күшін салып, жанып жатқан танкіден сыртқа ұмтыла құлайды... Есін бір жиғанда, майдан алаңында жаралы жатқан жауынгерлерге оқ атып жүрген немістердің дауысын естиді... Әкеміз қолына «лимонка» гранатын алып, сақинасын ағытып, оны бармағымен қысып ұстап, кеудесіне басып, «Жаныма таянып келсе, өзімді де, оларды да бірге қосып жарып жіберемін» деген оймен олардың келуін күтіп жатады... Көз алдына туған ауылы, әкесі, шешесі, бауырлары елестеп, жарық дүниемен қош айтысып жатып, әбден қансырап, қалжыраған әкем есінен танып, көзі ілініп кетеді... Қанша уақыт жатқаны белгісіз, кеудесіне қатты батқан гранаттан ауырсынып, оянып кетеді. Көзін ашса, айнала түн екен, тым-тырыс, алыстан атылған оқтың жаңғырығы еміс-еміс естіледі, немістер көрінбейді. Кеудесіне батқан гранатаның сақинасы ағытулы екені есіне түсіп, сақинаны орнына бекітеді. «Есімді білмеген күйде байқамай кеудеме басқан алақанымды ашып жіберсем, немістен бұйырмаған оқсыз-ақ гранатаммен бірге жарылып кететін едім...» деген қорқынышты ойдан шошынып, жалма-жан есін жиып алады.
«Енді не де болса жау тылынан шығу керек» деген ойға келеді. Майдан шебі алыс емес екенін оқ атып жатқан пулемет дыбысынан болжап, сол бағытқа қарай бауырымен жылжиды.... Ойы – «Түн қараңғысын пайдаланып, жаудың шебін жарып өту...». Бір-біріне жақын орналасқан екі пулемет ұясының арасынан өтсе, біреуі болмаса, екіншісі байқап қалуы мүмкін. Не істеу керек? «Пулемет ұясының біреуін шабуылдап өту керек» деп шешім қабылдап, неміс пулеметшілерінің тылынан білдірмей келіп, қолындағы жалғыз гранатасын пулемет ұясына лақтырады. Граната жарылған кезде алға қарай жанұшыра жүгіре жөнеледі. Қанша уақыт жүгіргені белгісіз, қансырап, әлі құрыған әкем есінен танып құлап түседі... Біраз уақыттан соң көзін ашып, көпке дейін қандай күйде екенін түсіне алмай жатады... Таң атып, айнала жарық бола бастаған кез секілді. Майдан шебінен аман-есен өткеніне көзі жетеді. Ептеп қозғалып, қанға малынған денесін сүйретіп, келесі күні өзінің әскери бөлімін тауып алады. Бөлім штабына келсе, әкемді «ерлікпен қаза тапты» деп, еліне «қара қағаз» жіберейін деп жатыр екен...
БЕРЛИН ОТ БОЛЫП ЖАНЫП ЖАТТЫ...
Әкем Берлинге шабуыл жасау кезінде атақты қолбасшы генерал М.Катуков басқарған 1-ші гвардиялық танк әскері құрамында Берлинге ең алғашқы басып кіргендердің қатарында болады. Ең соңғы шешуші шайқаста жау өліспей беріспейтінін көрсетті. Соғыстың алғашқы күнінен кешкен «қырғын қияметтен» соң Жеңіске бір қадам қалғанда, «ертең тірі боламын ба?» деген ауыр ой әкемді қатты мазалайды... Қаншама боздақтар соғыстың ең соңғы күндері оққа ұшып, жер жастанғаны, әрине, өкінішті жағдай...
«Берлиннің әрбір көшесі үшін ауыр шайқастар басталды. Майдан шебі Рейхстагтан алыс емес «Тиргарен» паркіне тірелетін Вильгельмштрассе көшесі арқылы өтіп жатты. Танкілерге фаустатқыштар кедергі жасады, немістер канализация құдығынан, үй жертөлесінен көшеге шыққан танкілерді ата бастады. Қай жаққа қарасаң да біздің танкілер жанып жатты. Танк ішінде отқа орансаң, сыртта оқборан түтеп тұр. Оқ пен оттың арасында бір ғана таңдау – тек алға ұмтылу, Рейхстагқа табан тіреп, жеңіс туын желбірету... Біз де фаустатқыштарды аямай атқылаймыз. Тіпті, танкіде экипаждың біреуін ғана қалдырып, жаяу әскермен бірігіп, автоматпен қаруланып, жертөлелердегі атқыштарды іздейміз. Үй терезелерінен атқыштар көріне қалса, танк зеңбірегімен жарқыншақ снарядты жаудырамыз. Бұрын бір снарядты жаудың бір топ әскеріне жұмсасақ, енді оны бір фаустатқышқа жұмсауға тура келді. Үй терезелерін атқылап отырып, Берлиннің көшелерімен күн сайын жүз қадам ғана жылжимыз... Көшедегі кескілескен танкі шабуылдары іркілісте болды... Біздің танкіміз Рейхстаг іргесіне келіп тірелген кезде де екі жақ бір-біріне үздіксіз оқ жаудыруын бір мезет те тоқтатпады.
...Танкінің радиоқабылдағышы арқылы 2 мамыр күні таңертең армия қолбасшысының оқ атуды дереу тоқтату туралы бұйрығын алдық. Бұл қуанышты хабар еді. Әбден қажыған жауынгерлер мен офицерлер мәз болып, бір-бірін құшақтауға ұмтылды. Әрқайсымыз аспанға оқ атып, баскиімдерін жоғары лақтырып жатты. Жау жеңілгенін мойындап, біржола берілді. Жеңіс құрметіне салют аттық. Берлин от болып жанып жатты...» – деп, әкем соңғы шайқастың қаншалықты ауыр болғанын баяндаған еді. Мен мұны өз аузынан естімесем де, ардагер досының ертеректе газетке жариялаған мақаласынан оқып білдім.
Соғыс жылдары көрсеткен ерлігі мен батырлығы үшін гвардия сержанты – әкем Бектай Әбсаттаров екі «Қызыл Жұлдыз», «III дәрежелі Даңқ» «ІІ дәрежелі Отан соғысы», «І дәрежелі Отан соғысы» ордендерінің және «Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін», «Варшаваны азат еткені үшін», «Берлинді алғаны үшін», «Шайқастағы еңбегі үшін» әскери медальдардың иегері болды.
Бұл әкемнің бастан кешкен отпен өрілген оқпен жазылған отты жылдар шежіресінің бір бөлігі ғана. Осы мақала әкемнің жеке мұрағатынан алынған деректер және оның көзін көрген майдангер, замандастарының айтқан естеліктері бойынша жазылды.
Қазір елімізде көзі тірі соғыс ардагерлері саусақпен санарлықтай ғана. Халқы 90 мыңнан асатын Жезқазған қаласы Отан соғысының ең соңғы майдангерін өткен жылы ақтық сапарына шығарып салды. Жүрегі елім деп соққан әкем де бүгін бұл өмірде жоқ, оның өмірге келгеніне биыл – 100 жыл. Майдангер әкелердің ерлігінен тәрбие алу – бүгінгі ұрпақтың қасиетті парызы! Әкемнің ерлік істері, еліміздің өркендеуіне қосқан ерен еңбегі жайлы өнегелі әңгімелерді келер ұрпақтың білгені абзал. Ол кісінің тағдырына елді ашаршылыққа ұрындырған Кеңес үкіметінің солақай саясатын, Отан соғысының қанды қырғыны мен Қайта өрлеу кезеңін, социалистік дәуірдің күйреуі мен Тәуелсіздіктің де алғашқы дағдарысты кезеңін көруді жазған екен.
Әкемнің толық өмірбаяны мен бейбіт өмірде еліне сіңірген ерен еңбегі – ол өз алдына бөлек әңгіме...
Кешегі күні ел қорғаған әкелердің де, ұлағатты ұрпақ тәрбиелеген аналардың да тілегі – елдің тыныштығы!
Біз де тәуелсіз мемлекетіміздің тұғыры берік, аспаны ашық болып, еліміздің өсіп-өркендей беруі үшін адал еңбегімізбен үлесімізді қосамыз деген ниетімізді айтамыз.
Қайрат ӘБСАТТАРОВ,
Астана қаласы