Әке қаны, Ана сүтімен бойға дарыған даналығы да, дарындылығы да оны биік мақсаттарға жетелейді. Жасынан арманшыл болған бала кейін қандай тұлға болып қалыптасса да, қандай биіктерге шықса да, тіпті өмірде сәтсіздікке ұшыраса да маңдайына жазылған тағдырдың тауқыметін бастан кешетіні де рас.
Алайда ақылды адам өз тағдырына қожайын. Тал шыбықтай түзеліп, өмірге қадам басқан сайын Алланың берген несібесін өзі іске асырып, керегіне жарата алатынын жас кезінде жете сезіне бермеуі де мүмкін. Дүние есігін ашқан әр адамның өмірге келген күнінен бастап қалыптасуы, ата-анасының берген тәлім-тәрбиесі, қоршаған ортасының әсері, өсе келе алған білімі, жеткен жетістігі маңдайға жазылған тағдырдың объективтік көрінісі болып көпшіліктің назарына ілінеді. Бір сөзбен айтқанда, адамның нағыз азамат болып қалыптасуы, оның алдына қойған мақсат-мұраттары ел-жұрттың көз алдында өркен жаяды. Халықтың құрметіне, елдің мақтанышына айналады. Ал тұлға болып қалыптасуы – Отан үшін өлшеусіз сіңірген жансебіл еңбегінің жемісі.
Менің осы ойыма өзек болған кейіпкерім – ұлтымыздың ардақты азаматы, қазақ еліне еңбегі сіңген белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, айтулы тұлға Қайрат Мәми. Қайрекең туралы көпшілік өмірде жолы болған, басына бақ қонған, тағдыры жақсылыққа жол ашқан ардақты азамат дейді. Солай да шығар. Мұнымен қатар Қайрат Әбдіразақұлын осындай абырой биігіне жеткізген жетістіктердің артында оның терең білімділігі, ақыл-парасаты, іскерлігі, еңбекқорлығы, ыстық қайраты мен иманға толы жылы жүрегі тұр.
Қайрат Әбдіразақұлымен таныстығым ертеде елімізге «КазГУ» деген атымен әйгілі болған, бүгінгі әл-Фараби атындағы Ұлттық университетіміздің Заң факультетінде бірге оқыған кезден басталды. Елімізге заңгерлер дайындайтын бұл факультетке 1976 жылы оқуға түсуге талаптанған абитуриенттер саны өте көп болды. Бір орынға оннан аса үміткер бақ сынасқан едік. Біздің жолымыз болып, сол жылы Қазақтың ұлттық университетінің Заң факультетінің студенті атандық. Шексіз қуанышқа бөлендік.
Дәл сол жылы Заң факультетінде қазақ және орыс тобы құрылған еді. Бірақ қазақ тобына бөлінгендер қазақ тілінде оқыған жоқ. Біздің ұрпақ тек орыс тілінде білім алып, заң және құқықтық, өзге де пәннің барлығын орыс тілінде ғана оқып түсінуімізге тура келді. Керісінше, қазақ тобындағы студенттерге орыс тілін оқытатын, ал орыс тобындағы студенттерге ағылшын, неміс тілдерінде сабақ беретін.
Біз осылайша әр топқа бөлініп білім алдық. Қайрат Әбдіразақұлы орыс тобының жетінші тобында оқыды. Шаш өсіру мәнері бөлек, толқынды шашы құлақ-шекесін жабыңқырап тұратын, тойған қозыдай томпиған сүйкімді, сәнді киінетін. Өзін салмақты да сабырлы ұстайтын біртоға жігіт ортамызда ерекше көрінетін. Қазір сол жас жігіттің болмысына ой жүгіртсем, Қайрекең өзін болашақтағы қол жеткізетін биік белестеріне, айқын мақсаттарына студент кезінде-ақ дайындаған екен ғой деп ой түйемін. «Ізденген жетер мұратқа» демекші, алдағы тұрған заңгерлік қызметтің аса жауапты ісіне, білімділік пен біліктілікті, адалдық пен әділдікті талап ететін өмір сынағына жас кезінен дайын болғанын кейіндеу түсіндім.
Бес жылдан соң Заң факультетін бітірген түлектер жан-жаққа бөлініп, еліміздің түкпір-түкпіріне кете бардық. Қайрат Әбдіразақұлы Алматы облысы Жамбыл ауданының жігіті еді, ректорат жолдамасымен сол кездегі Гурьев облыстық сотына жіберілді. Мен Нарынқолдан болатынмын. Жолдама бойынша Қостанай облыстық атқару комитетінің әділет бөліміне келдім. Осылайша, жан-жаққа тарап, еңбек деген ұлы майданның ортасынан бір-ақ шықтық.
Қазіргі Атырау облыстық сотында Қайрат Әбдіразақұлының азамат болып, заңгер болып қалыптасуы, қызметтегі өсу жолы басталды. Біраз жылда өзінің білікті маман, адал азамат, әділ судья екенін көрсете білген Қайрекең алдымен облыстық соттың алқа төрағасы, содан кейін облыстық соттың төрағасы болып қызмет атқарды. Халқымыз «Өзі жақсы адамға бір кісілік орын бар» дейді. Сол өңірдің халқы, онымен қоян-қолтық араласып бірге қызмет істеген әріптестеріне Қайрат Әбдіразақұлы тек білікті маман, ұйымдастыру қабілеті жоғары басшы ғана емес, ақылы мен алғырлығы, қарапайымдылығы мен кішіпейілдігі кестенің өрнегіндей ұштасқан, байсалды да байыпты азамат ретінде өзін жақсы қырынан таныта білді. Мұны Атырау елі зор сүйіспеншілікпен әркез еске алады.
Қайрекеңнің ауылдасы академик Төлеген Қожамқұлов сол Атырау еліндегі ерен еңбегіне сүйсіне келіп: «Қандай жағдай болмасын бәрін ақылға салып, елмен де, басшылармен де тіл табысып еңбек ете білді. Көптеген дос-тілектес тапты, жарқырап сәулеленген таңы атты. Қайрат қызметін бастаған жер Сүйінбай Аронұлы: «Бүркіттей түрі түксиген, бақ қонып қыдыр жайлаған, мыңдап бие байлаған, мыңдап түйе айдаған...» дей келе, Қайрат сол елдің, ол жұрт Қайраттың қадіріне жетті. Қайрат құнарлы жерге түскен асыл дақылдай терең тамыр жіберіп, биікке бой түзеді, көкке қол созды» деп бағалаған екен. Расында, Атырау елі Қайрекеңді әлі күнге дейін өздерінің перзенті деп санайды. «Жақсыда жаттық жоқ» деген, міне осы емес пе?!
Қайрекеңмен қызметтес болу маған екі мыңыншы жылы бұйырды. Осы жылдың сәуір айынан бастап Жоғарғы Соттың судьясы қызметіне келген едім. Қайрат Әбдіразақұлы сол жылдың қыркүйек айының басында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы болып тағайындалды. Осы кезден бастап ол кісімен үзеңгілес әріптесі болып бірге жұмыс істедім. Еліміздің ең жоғары сот билігінің басшысы ретінде әрі заңгер ретінде терең тани бастадым. Қайрекең алғашқы күннен бастап өзін ұйымдастыру қабілеті жоғары, білікті де мықты басшы екенін бірден көрсетті.
Олай дейтінім, Қайрат Әбдіразақұлы Жоғарғы Сотқа төраға болып келген кезде еліміздің сот жүйесіне қатысты ауқымы кең реформалық өзгерістер, оған қатысты қабылданған көптеген заң өзгеше бағытта өрістеген еді. Ол туралы сол кезде талай рет айтылды да, жазылды да. Бұл – терең тұрғыдан зерттеп, зерделейтін өз алдына бөлек тақырып. Осы ретте Қайрекеңмен бірге қызмет істей жүріп көп нәрсені үйренгенімді, оқып білгенімді, әріптестерімен жұмыс істеудегі ол кісінің ерекшеліктері мен жақсы қасиеттері туралы ойларымды ортаға салайын.
Қайрат Әбдіразақұлының бір ерекшелігі, қандай іске қатысты болсын, ұзақ-сонар әңгіме айтпайтын. Әр жұмыстың өз уақытында мұқият орындалуына көп әрекет жасайтын талапшыл басшы екенін бірден білдіретін. Алдына қандай іспен барсаң, нақты да қысқа сөйлегеніңді талап ететін. Өзі де сұрақтарды өте қысқа және дәл қоятын. Жоғарғы Соттың пленарлық отырысында қабылданатын қаулыларды талқылағанда өзінің терең білімділігінің арқасында қаулыдағы ең негізгі көтеріліп отырған мәселені дөп басып, сол мәселеге баяндамашының және пленарлық отырыстың назарын тура аудартатын. Барлық мән-жайды иненің көзінен өткізген жіптей қадағалап отыратын.
Қайрат Мәми бірінші рет Жоғарғы Соттың Төрағасы болып келгенде еліміздегі сот билігін және оның тәуелсіздігін күшейтуге бағытталған реформалық іс-шаралар жаппай етек алған кезең еді. Елбасының Жарлығымен еліміздің сот жүйесіне кезең-кезеңімен жүзеге асыратын сегіз басым міндетті таяу арада орындау жүктелген болатын. Осы басым міндеттің біріне менің де атсалысуыма тура келді.
1998 жылы Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер енгізілгенін жалпы жұрт жақсы біледі. Конституцияның 75 бабына сай Қазақстан Республикасында қылмыстық істерге байланысты сот әділдігін атқаруға алқа билер де қатысуы көзделген еді. Алайда сот әділдігін атқарудың бұл түрі бірден іске аса қоймады. Алқабилерді қылмыстық істерге қатыстырып қарауды жүзеге асыру шаралары тек Қайрат Әбдіразақұлы Жоғарғы Соттың Төрағасы болып келгенде жаңағы сегіз басым міндеттің бірі болып енгізілді.
Бұдан бұрын, яғни 1999 жылы тамыз айында Алматы қалалық сотының құрылғанына 30 жыл толуына орай халықаралық конференция ұйымдастырылған болатын. Осы конференцияда мен Алматы қалалық сотының судьясы ретінде Қазақстанда құрылатын алқабилер соты туралы өз ойларымды ортаға салған едім. Ол кезде Қайрат Әбдіразақұлы бұл конференцияға Әділет министрінің вице-министрі ретінде қатысып отырды. Осы конференцияда алқабилер соты туралы айтқан пікірлерім ол кісінің ойында сақталып қалған болуы керек, төраға болып келген соң-ақ мені кабинетіне шақырып, алқабилер сотына қатысты пікірімді сұрады. Мұқият тыңдап болған соң Қайрат Әбдіразақұлы:
– Мемлекет басшысы белгілеген сегіз басым міндетте көрсетілгендей, бүгін болмаса да, ертең Президент Әкімшілігі алқабилер сотын құру туралы мәселені көтереді. Ал біз оған бүгіннен бастап дайын болуымыз керек. Жедел жұмыс тобын құрып, алқабилер сотына байланысты мәселелерді талапқа сай шешуіміз керек. Алдымен алқабилерді қатыстырып, сот әділдігін атқаратын мемлекеттердің тәжірибелерін зерттейік. Одан соң алқабилер соты туралы заң жобасын жасауға кірісейік. Алқабилер соты сот билігінің әділдігін, оның тәуелсіздігін күшейтудің бірден-бір жолы, – деді. Қанша дегенмен де алқабилерді сот процесіне қатыстыру біздің бұрынғы билер сотының үлгісіне жақын келетін төреліктің бір түрі екенін жақсы сезіндік. Алқабилер ұлттық түсінігімізге, пайымдауымызға қайшы келмейтін, кешегі білікті билеріміз салып кеткен әділ билік жолын сот ісінде жаңаша ұстануымызға үлкен мүмкіндік берді. Алқабилер атауы да халықтың көңілінен шығып, жүрегіне жылы тиді.
Осы басқосудан кейін-ақ Жоғарғы Сот алқабилер сотын құруға белсене кірісіп кетті. Қайрат Мәми Жоғарғы Сот және жергілікті сот судьяларын әлденеше рет алқабилер соты бар шетелдерге, соның ішінде Америка Құрама Штаттарына, Еуропаның біраз мемлекетіне, Ресейге алқабилер сотының тәжірибесімен танысуға, зерттеп білуге жіберді. Ол кісінің бастамасымен алқабилер сотына қатысты халықаралық ғылыми-практикалық конференциялар өткізілді. Алқабилер соты туралы алғашқы заң жобасы дайындалды. Бұл жоба еліміздегі заңгерлер қауымдастығында кеңінен талқыланып, қызу пікірталастар туғызды.
Негізінен, әлемдік сот тәжірибесінде алқабилерді қатыстырып іс қараудың екі формасы қалыптасқан екен. Оның біріншісі – англо-саксондық түрі. Бұл үлгі бойынша алқабилер қылмыс жасады деп айыпталған адамның кінәлі немесе кінәсіз екенін өздері ғана шешіп, шешім қабылдайды. Ал екіншісі – континентальдық түрі. Бұл үлгіде алқабилер адамның кінәлі немесе кінәсіз екенін кәсіптік судьяның қатысуымен бірге отырып шешеді екен. Біздің мемлекетіміздің сот жүйесіне осы екеуінің қайсысы лайықты екенін ұзақ уақыт талқыладық. Ақырында еліміздің сот жүйесіне континентальдық үлгі лайықты деп тоқталдық. Осылайша, алқабилер сотына байланысты заң жобасын дайындау, оны өз дәргейіне жеткізіп, талқылап, бекіту алты жылға созылды.
Осы тұста айта кетейін, Жоғарғы Соттың Төрағасы ретінде Қайрат Әбдіразақұлының табандылығының, үлкен беделінің арқасында біздің елде Алқабилер соты туралы заңдар басқа мемлекеттермен салыстырып айтқанда, қысқа мерзімде дайын болды. Жан-жақты әбден пысықтаудан өткен соң 2006 жылдың екінші жартысында Парламентте қаралып, қабылданды. Бұл заң 2007 жылдың бірінші қаңтарынан бастап күшіне енді. Еліміздің сот жүйесінде алқабилерді қатыстырып қылмыстық істерді қарау осылайша басталған еді. Ең бірінші қылмыстық іс алқабилердің қатысуымен Солтүстік Қазақстан облыстық сотында қаралғаны әлі есімде.
Қайрат Мәми Жоғарғы Сотқа Төраға болған жылдары еліміздің сот жүйесіне орасан еңбек сіңірді. Соттарға ең қажеті жақсы да жайлы жұмыс орны ғой. Ескірген сот ғимараттарына күрделі жөндеу жасатып, әбден тозығы жеткендеріне жаңа ғимараттар салғызды. Материалдық-техникалық тұрғыдан ең үздік заманауи құрал-жабдықтармен жабдықтап берді. Осылайша, судьялардың алаңсыз жұмыс істеуіне барынша мүмкіндік туғызды. Олардың еш нәрсеге мұқтаж болмауы үшін соттарға әркез үлкен көмек, қамқорлық жасауды үнемі өзі қадағалап отырды. Судьялардың әлеуметтік жағдайларын жақсартуға әрдайым көп күшін жұмсады. Әсіресе, зейнетке шыққан судьяларды ешқашан назардан тыс қалдырмайтын.
Шамамен 2004-2005 жылдары Жоғарғы Сотқа ұзақ уақыт еңбегі сіңген Кеңес Жалмұхамбетов, Сәтбек Дулатбеков ағаларымыз, Тиышты Тоғымбетова апамыз бастаған біраз судья зейнеткерлік жасқа жеткен еді. Ол кезде зейнеткерлік жасқа жеткен судьялар қазіргідей құрметті отставкіге шықпайтын. Қатардағы жай зейнеткердің зейнетақысын алып, сонымен шектелетін. Сот жүйесінде ұзақ жыл жұмыс істеген ағалар мен апаларымыз, қателеспесем, сол жылдары сегіз-тоғыз мың теңге көлемінде ғана зейнетақы алатын еді.
Жоғарғы Соттағы еңбекақыны және басқа да шығындарды үнемдеу арқылы бұл судьяларға олардың біржылдық мөлшерінде алатын еңбекақысына тең келетін қор жинап, қолдарына ұстатып, зейнеткерлікке салтанатты түрде шығарғанда Қайрекеңе Жоғарғы Сот ұжымы ерекше риза болған еді.
Сонымен қатар Қайрат Әбдіразақұлы өзі Төраға болып тұрғанда жасы жеткен бұл ағаларымыз бен апаларымызды бірден зейнеткерлікке жіберген жоқ. Оларды жас судьяларға жол көрсететін, мол тәжірибесімен бөлісетін ақылман ағалар ретінде тағы да екі жыл Жоғарғы Сотта қызмет істеуге қалдырды. Мұндай қамқорлық ол кісілерді қайта жігерлендіріп, олар сот ісіне елеулі үлесін қосты. Осындай құрмет оларды ерекше қуанышқа бөленгені әлі күнге дейін көпшіліктің жадында. Біраз жылдан кейін судьялар құрметті отставкіге шығарда екі жылдық еңбекақысын алатын заңның қабылдануына өзі ұйытқы болып, заңдастырып берген еді.
Осы тұста тағы бір игі істі айта кетпекшімін. Қайрат Мәми Жоғарғы Сот және жергілікті соттардағы судьялардың еңбекақысын көтеруге күш-жігерін аямай жұмсап, оны бірте-бірте жүзеге асырды. Судья – олда адам баласы, кейде пендешілікке салынып, оғаш басады, қателіктер жібереді. Қайрат Әбдіразақұлы осындай судьяларды жазаға тартқанда комиссия мүшелерін адам тағдырын шешуге байыппен қарауға, қателеспеуге шақыратын. Ол кісінің аузынан ешқашанда: «Ол судьяны міндетті түрде жазалау керек немесе жұмыстан шығарыңдар» деген сөздер шықпайтын.
Қайрекең Жоғарғы Соттағы жасы ұлғайып, сол кезде зейнеткерлікке жеткен және жетіп қалған судьяларды судья ретінде ғана емес, әрдайым ақылшы аға, апа ретінде үлкен құрметпен қарайтын. Бұл Қайрат Әбдіразақұлының қарапайым, кішіпейіл екенін көрсететін. Сол үшін де Жоғарғы Соттың да, жергілікті соттың судьялары да Қайрат Әбдіразақұлын әлі күнге дейін құрмет тұтады, қадірлейді. Әр кезде жақын жанашырындай сезініп жүреді.
Бірде Жоғарғы Соттың отставкідегі судьясы 80 жасты алқымдап қалған Кеңес Жексембекұлы ағамызбен кездесіп қалғанымда ол кісі Қайрат Әбдіразақұлының соттарға жасап жатқан жақсылығын айтып, көзіне жас алып ризашылығын білдірген еді.
Қайрат Мәмиді тек еліміздің судьялары емес, қазақтың бар болмысын бойына сіңірген, ұлтжанды азамат ретінде бүкіл қазақ халқы құрметтейді, ерен тұлға ретінде таниды. Ол кісінің адамгершілігі, азаматтық тұлғасы туралы айтқан, елімізге белгілі ақын-жазушылардың, мәдениет, өнер саңлақтарының, қоғам қайраткерлерінің жүрекжарды пікірі де көп. Енді өзім куә болған бір жағдайды айтайын.
Бірде жұмыстан шығып келе жатсам, Жоғарғы Сотқа Роза Бағланова апамыз жалғыз өзі баспалдақпен көтеріліп келе жатыр екен. Роза апамызды көре салысымен жанына келіп амандасып, қолын алып «Кімге келе жатырсыз, апа?» – дедім. Роза апамыз:
– Қайратжаныма келе жатырмын. Әділдікті сүйетін жүрегінен айналайын! Жасай берсін, халқымның қанаты болып, – деп өзінің туған баласына келе жатқандай мейірлене сөйлеп еді. Мен ол кісіні қолынан демеп, Қайрат Әбдіразақұлының қабылдау бөлмесіне дейін апарып, кіргізіп жіберген едім.
Бүгінде Қайрат Әбдіразақұлы құрметті оставкіде, отбасының қасында. Өзіміз үйлену тойларының куәсі болған, сүйікті жары Мақпал екеуі немерелерінің жанында, адал еңбегінің зейнетін көріп, беймарал тіршілік кешуде. Ақылды ата-ана өзі шыққан биігіне риза бола отырып, енді өзімнен озған ұрпақ тәрбиелеп өсірсем деп армандайды. Бүгінде өзі таудай әке болған Қайрат Әбдіразақұлы парасатты ұрпақ тәрбиелеп отырған ардақты АТА, алдияр АҚСАҚАЛ. Өзінің әке туралы ой-толғанысында Қайрекең: «Балаға, немереге деген махаббатты еш нәрсеге – қызметке, дүниеге ауыстыруға болмайды. Артыңа қанша байлық тастап кетсең де, ол ұрпағыңа өмірлік азық болмайды. Олар үшін таусылмайтын азық – білім, содан кейінгісі – әке туралы жақсы сөз, жақсы атақ. Халқымыздың «Жақсы әкенің абырой-атағы балаға қырық жылға азық» деген. Міне, осылар ғана балаға, немереге таусылмас ризық болады. Осы тұрғыдан қарағанда, мен өте баймын» деп жазыпты. Аса ұлағатты сөз!
Адамның көңілін табу, ақылмен ғана келеді. Ақылы сабырлылығымен ұштасқан, иманы жүрегіне ұялаған адам – ол әрқашан да қарапайым. Ешқашан шалқаймайды, өзін басқа адамнан жоғары ұстамайды, досын құрмет тұтады, жан дүниесі бай, рухы күшті келеді, адамға жаны ашып тұрады. Ондай адам қандай жоғары қызметте жүрсе де, ешқашанда мінезі өзгермейді, сол қарапайым күйінде қалады. Күнде кездеспесең де, анда-санда кездесіп, әңгімелесе қалсаң жаның жай тауып, жадырап қаласың.
Осындай құдай берген асыл қасиеттерінің арқасында қазыналы жүрегі иманға толы Қайрат Мәми үш мәрте Жоғарғы Соттың Төрағасы, Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры, еліміздің Парламенті Сенатының Төрағасы, Конституциялық Кеңестің Төрағасы лауазымдарын үлкен абыроймен атқарды. Зейнетке шығардан бұрын Конституциялық Соттың сәулет-көркі келіскен ғимаратын ерекше талғаммен салдыртты. Жаңадан құрылатын Конституциялық Соттың құрылымын, атқаратын функционалдық қызметін, кадрлық-штаттық кестесін бекіттіріп, тап-тұйнақтай етіп дайындап берді. Бұл – Қайрат Мәмидің Отан алдында атқарған адал еңбегінің тағы бір ерен көрінісі. Бүгінде еліміздегі сот билігінің төрелігіне жақсы жағдайда жұмыс істеп жатқан Конституциялық Сотқа зор мүмкіндік жасап берген Қайрат Әдіразақұлының ерен еңбегін олар да ерекше құрметтеп, ардақтауда.
Қайрекең зейнетке шықса да бойындағы терең білімін, ақыл-парасатын ендігі кезекте жас ұрпақтың кемелденуіне беріп жүр. Бүгінде қазақтың әл- Фараби атындағы Ұлттық университетінің директорлар кеңесінің төрағасы. Қажырлы да қайратты күш-жігерін өзі түлеп ұшқан университеттегі студенттердің оқу-біліміне, тәлім-тәрбиесіне ерекше ынта-ықыласпен жұмсауда. Еңбегі жанып, жасына жас қосыла берсін!
Әділ ҚҰРЫҚБАЕВ,
Жоғарғы Соттың
отставкідегі судьясы