Әскерге шақырылғандардың жартысы соғыстан оралмай, 600 мыңнан аса азамат қаза тапқан. Қаза болғандар саны сол кездегі Қазақстан халқының 11,2 пайызын құраған екен. Иә, соғыс жылдарындағы сұрапыл қазақ даласын да айналып өтпей, талай шаңырақтың ошағын сөндіріп, бәйтерегін құлатты. Майданнан қайтқандардан бөлек, елге жете алмай, туған жерінен топырақ бұйырмай хабар-ошарсыз кеткен боздақтар қаншама?! Бүгінде жат даласында жоғалып, із-түссіз кеткен ата-әкелерінің басына дұға оқып, топырақ салсам, сүйегін туған жерге әкелсем деген ұрпақтар аз емес.
Соңғы жылдары баспасөз беттерінде сұрапыл соғыста хабарсыз кеткен қазақстандық майдангерлердің дерегін анықтап, сүйектері іздестіріліп және туған-туыстарына жеткізіліп жатқаны туралы ақпарат жиіледі. Негізінде, бұл игі жұмыстардың басы-қасында «Атамның аманаты» бірлестігі жүретінін біреу білсе, біреу білмес. Аталған бірлестік Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде хабарсыз кеткен қазақстандық жауынгерлерді жүйелі түрде іздеумен айналысатын еліміздегі жалғыз ұйым екен. Ұйымның көмегімен қаншама ұрпақ әке-атасының басына барып, топырақ салып, кейбірі сүйегін туған жерге жеткізді. Соның бір жарқын мысалы, қазір 80-нен асқан Мәдениет әженің оқиғасы. Ол әкесі Хамен майданға аттанғанда небәрі 3 жаста болыпты. Бейнесі есінде жоқ, қолында тек суреті қалған әкесінен жылдар бойы үмітін үзбеген кейуана «ең болмаса жерленген жері табылса басына барып, қабіріне бір уыс топырақ салсам ғой» деген арманын «Атамның аманаты» еріктілерінің арқасында орындаған. Іздестіру жұмыстарының нәтижесінде белгілі болғандай Хамен Жұманұлы Ржев түбіндегі шайқаста қаза тауыпты. «Пионер» іздестіру тобы қазақ жауынгерінің сүйегін медалоны арқылы анықтаған. Бір жерден табылған үш сарбаздың екеуінің аты-жөні белгілі болған. Бірі – Хамен Жұманұлы болса, екіншісі – Төлеубай Жұмабекұлы, өкінішке қарай үшінші жауынгердің есімі жұмбақ күйде қалған. Олардың сүйегін елге әкелген соң Мәдениет ата, әже салтымен әкесін үйіне бір күн түнетіп, үшеуін бөле-жармай қатар жерлейді. Есімдерін ескерткіш тасқа қашап жазып, басына белгі қойып, жаны байыз тауыпты.
«Басына белгі қойсам деп едім...»
Осындай сауапты істің сансыз түрін атқарып, жауынгерлер ұрпақтарының жауапкершілігін, арда азаматтардың аманатын арқалаған бірлестікпен біз де байланысып көруге тырыстық. Әлеуметтік желідегі парақшаларынан байланыс нөмірін тауып, хабарласып, бірлестік кеңсесі Астана қаласындағы Сығанақ 45-тегі мекенжайында орналасқанын біліп, сонда тарттық. Бізді бірлестік төрағасының орынбасары Әбубәкір Смайылов қарсы алды. Төраға орынбасары бірден сөзді бірлестіктің негізгі міндеті мен ұстанымынан бастады.
«Біздің бірлестіктің негізгі ұстанымы – «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген халық даналығы. Осы бірауыз сөзге бәрін сыйғызуға болады. Біз қашанда әруақты құрметтеп, өткенін ұлықтаған, үлкенін ардақтаған елміз. Осы дәстүрді берік ұстанған кешегі майданда мерт болып, дерегі жоғалған жауынгерлердің ұрпақтары бізге көп үміт артады. Елімізден Екінші дүниежүзілік соғысқа 1,5 млн әскер кетсе, оның 600 мыңы майданда дүниеден өтіп, 270 мыңнан астам сарбаз хабар-ошарсыз кетті. Біздің бірлестік сол боздақтардың жерленген орны мен сүйегін тауып, мүмкіндік болса сүйегін туған жеріне жеткізіп, болмаса ұрпақтарының басына барып, топырақ салуына мүмкіндік сыйлау. 2019 жылдың 19 мамырында құрылған ұйымымызға биыл 5 жыл толғалы отыр. Осы кезеңде «Атамның аманаты» сайты арқылы іздеуге 9 мыңнан астам өтініш түскен. 4 000-нан астам қазақ жауынгерінің жерленген орындары мен тұлғалары анықталып, табылған 19 сарбаздың сүйегі үйлеріне әкелініп, әскери құрметпен жерленді», – дейді Әбубәкір Смайылов. Ол бірлестіктің негізгі бағыттарының бірі – 50-ден астам халықаралық ынтымақтастық келісімдерге қол қойылып, іздеу жұмыстары сәтті жүзеге асырылып жатқанын ерекше атап өтті. Тізімде 20 мың қазақстандық бар.
«Нидерланд Корольдігінің Кеңестік «Даңқ алаңы» қорымен бірлескен жұмыс туралы соңғы меморандумдардың біріне 2023 жылғы 11 қыркүйекте қол қойылды. Бұл қордың директоры Ремко Рейдингтің айтуынша, Голландиядағы Амерсфорт концлагеріндегі әскери тұтқындар арасында қазақтар да болған. «Атамның аманаты» іздеу жүйелерінің көмегімен голландиялықтар Екінші дүниежүзілік соғыс жауынгерлерінің бірі – алматылық Баратовтар отбасының ұрпақтарын таба алды. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігімен бірлесіп тек ТМД елдерінде ғана емес, Еуропада жерленген қазақстандық жауынгерлердің деректер базасы да құрылды. Бұл тізімде 20 мыңға жуық адам бар. Олардың жақындары мен туыстарын табу бойынша белсенді жұмысты бастап та кеттік. Осылайша, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Еуропа аумағында қаза тапқан қазақстандықтардың аты-жөндерін, жерленген жерлерін анықтау жөнінде бірқатар жұмыс атқарып жатырмыз. Мәселен, 1944–1945 жылдары Сербия жерінде опат болған отандастарымыздың есімі белгілі болды. Ұзын саны Қазақстанның әр түкпірінен шақырылған 198 жауынгер. Олардың барлығы негізінен соғыстың соңғы жылдары ұрыс даласында немесе жарақаттан госпитальдарда көз жұмғандар. Бұған дейін Норвегия, Нидерланд, Венгрия және басқа да елдердің топырағы бұйырған қазақстандықтардың аты-жөндерін анықтаған едік. Сонымен қатар ел Үкіметі мен Италия Республикасының Үкіметі арасындағы Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қаза тапқан әскери қызметшілер жерленген орындардың мәртебесіне қатысты келісімге де қол қойылғанын атап өткеніміз жөн», – дейді төраға орынбасары.
Майдангерлерге мәңгілік тағзым
Бірлестік былтырғы жылдың 22-23 қыркүйегінде Қорғаныс министрлігімен бірге «Ортақ тарих. Ортақ жеңіс. Ортақ көзқарас» атты халықаралық конференцияны үшінші рет өткізіпті. Форум жұмысына Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Өзбекстан мемлекеттерінің мемлекеттік органдары мен іздестіру топтарының өкілдері, сондай-ақ ғалымдар, тарихшылар, мұрағатшылар, мұражай қызметкерлері, Қарулы Күштердің ардагерлері қатысқан. Конференцияның мақсаты – Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан елдердің аумақтарында мұрағаттық және далалық іздестіру жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін талқылау, табылған жауынгерлердің сүйегін Отанына беру кезінде іздестіру топтарының өзара іс-қимылы бойынша ұсыныстарды тұжырымдау және батырлардың есімдерін мәңгі есте қалдыру бойынша бірлесіп жұмыс істеу екен.
Сондай-ақ жастарды әскери-патриоттық рухта тәрбиелеу жұмыстарын да қатар ұйымдастырып жүрген бірлестік бұл тұрғыда көптеген шараның басынан табылыпты.
«Жастарды рухани-адамгершілік және әскери-патриоттық тәрбиелеу мақсатында Астана қаласындағы колледждердің көпшілігімен (барлығы 33) ынтымақтастық туралы меморандумдарға қол қойылды. Біздің «Аталар аманатына адалмыз» акциясы аясында әр колледж Қазақстандағы қалыптасқан құрамдар мен бөлімшелердің тарихын зерттеу мақсатында өзіндік ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сонымен қатар бірлестік жұмысына Қорғаныс министрлігі Жоғары техникалық мектебінің курсанттарын тартуда. Бірлескен іс-шаралар жоспарына сәйкес ЖОО курсанттары мен оқытушылары жыл сайын әскери шайқастар болған жерлерде қазба жұмыстарына қатысады. Былтыр 19 тамызда астаналық Триатлон саябағында шабуылшы ұшқыш, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры, авиация генерал-майоры Талғат Бегелдиновтың туғанына 101 жыл толуына орай жарыс өтті. Оған 1 000-нан астам адам қатысты. Олардың қатарында Қорғаныс министрлігі Ақмола гарнизонының, Шекара қызметінің, Ұлттық ұланның әскери қызметшілері, Қарулы Күштердің ардагерлері, кәсіби спортшылар мен спорт сүйер қауым бар. Биыл бірлестігіміздің құрылғанына 5 жыл толуына орай осындай игі іс-шараларды әлі де жалғастыратын боламыз. Алға қойған жоспарымыз өте көп. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, еріктілердің жанқиярлық жұмысын ерекше атап өткім келеді», – дейді Әбубәкір Смайылов.
Бүгінде аталған ұйымға хабарласып, бірі әкесінің, бірі атасының дерегін білсем деген азаматтар аз емес. Жат жерде опат болған жауынгерлердің ұрпақтарының өзі ата-әже болды. Сонда да әлі күнге майдангер аруағына бір дұға оқып, топырақ салуды армандайды. Әлбетте, «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген халықтың ұрпағы емеспіз бе?! Лайым өткен ғасырдағы зұлмат зобалаңның кесірінен туған жерден жырақ қалып, сүйегі туған топырақты аңсап қаншама асқақ рух иелерінің аманаты орындалса екен.
Наурызбек САРША