Еліміздің тұңғыш рәміздері – Ту мен Елтаңба тәуелсіздігіміздің жариялануының дәл 130-шы күні, яғни 1992 жылдың 4 маусымында қабылданды. Ал елімізде «Мемлекеттік рәміздері туралы заң» 2007 жылы 4 маусымда қабылданған еді. Осы заңға сәйкес, жыл сайын 4 маусым – Қазақстан Республикасында Мемлекеттік рәміздер күні ретінде мерекеленіп келеді.
Қазақстан да өз егемендігін жариялаған кезде оны ең алдымен тәуелсіз елдің саяси мәртебесін білдіретін Тәуелсіздік декларациясын қабылдау арқылы бекітті. Содан кейін күн тәртібінде Мемлекеттік рәміздерді қабылдау мәселесі тұрды. Алдымен 1992 жылдың басында Жоғарғы кеңестің төралқасы мемлекеттік символиканы дайындау бойынша жұмыс тобын құру туралы қаулы қабылдады. Осы құжатқа сәйкес арнайы шығармашылық комиссия құрылды. Оның құрамына белгілі заңгерлер мен қоғам қайраткерлері кірді. Көп кешікпей Елтаңба, Ту және Әнұран жобаларын жасауға конкурс жарияланды. Оған қатысушылар алдына күрделі әрі жауапты міндеттер қойылды. Мемлекеттік рәміздер, әсіресе тарихи, саяси және экономикалық символизмге сәйкес келуге тиіс болды. Ал рәміздер жобаларын жасау конкурсында 600-ден астам адам қатысқан екен. Мемлекеттік ту эскиздері бейнеленген шығармашылық еңбектері бар түскен өтінім 1 200-ді құраған. Сондай-ақ конкурсқа болашақ Елтаңбаның 245 сурет жобасы мен 67 суреттемесі және Әнұранның 750 нұсқасы ұсынылыпты. «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» шығатыны секілді таңдаулылары таңдалып, бүгінгі күнге дейін жетіп отыр.
Елімізде геральдикалық зерттеулер орталығы жұмыс істейді
Кез келген ұлттың, мемлекеттің таңбасы болатыны ақиқат. Осы ретте мемлекеттің, рудың, мекеменің, әулеттің, жеке тұлғаның және тағы да басқалардың ерекшелік таңбасы ретіндегі гербтерді зерттейтін тарих ғылымының бір саласын геральдика деп атайды. Бұл сөз таңбатану ілімі дегенді білдіреді. Ол – өнердің бір түрі, адамзат баласы жаратылғаннан бері бар дүние. Айталық, Ұлы даланың сәніне айналған жартас таңбалары (петроглиф) мен жазбаларын (ироглиф) ежелгі далалықтар геральдикасының бастауы деуге болады. Ал еуропалықтар болса, әр кездері өмір сүрген жеке тұлға, әулет пен қауымдастыққа тән қабылданған айырым таңба-белгілерді «геральдика» деп атап жүр. Бұл ретте Мемлекеттік рәміздерді қолданудың құқықтық нормативтерін сақтау мақсатында ел Үкіметінің 2021 жылғы 31 наурыздағы №195 қаулысымен Мәдениет және спорт министрлігі Архив істері және құжаттаманы басқару комитетіне қарасты «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ құрылғанын атап өткеніміз жөн. Құрылғанына көп бола қоймаған «Геральдикалық зерттеулер орталығы» таңбатану және Мемлекеттік рәміздер бойынша ағартушылық жұмыстарымен айналысады. Мекемеге ең әуелі қазақ геральдикасының арғы-бергі тарихын зерттеу, Мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілерді насихаттау және оларды қолданудың нормативтік-құқықтық жүйесін бақылау, ведмостволық және оларға теңестірілген өзге де наградалардың геральдикалық сипаттамасын жетілдіру, заңды және жеке тұлғалардың Мемлекеттік рәміздерге құқықтық актілер аясында құрметпен қарауын қамтамасыз ету міндеттері жүктелген. Осы ретте аталған мекеменің директоры Қалқаман Сариннен бүгінгі рәміздер күніне дайындық барысы жөнінде пікірін сұрадық.
«Орталықтың 2025-2027 жылдарға арналған бюджеттік өтініміне сәйкес, Мемлекеттік рәміздерге байланысты бірқатар іс-шаралар мен жобалар ұсынылды. Атап айтар болсақ, отансүйгіштік рухтағы балалар мен жасөспірімдерге арналған анимациялық мультфильмдер, қоғамға ой саларлық әлеуметтік роликтер, Мемлекеттік рәміздерді және олардың бейнелерін, сондай-ақ Мемлекеттік Гимнінің мәтінін пайдалану қағидалары бойынша семинарлар және тағы басқа. Аталған жобалардың барлығы Мемлекеттік рәміздерді ұлықтауға бағытталған. Еліміздің кейбір аймақтарындағы су тасқынына байланысты Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың бюджеттік қаржыны қатаң үнемдеу жөніндегі тапсырмасына сәйкес қазір көптеген қоғамдық-бұқаралық іс-шараны өткізуге уақытша шектеу қойылған. Алайда көптеген мекеме Мемлекеттік рәміздер күнін өздерінің жылдық жоспарларына сәйкес шағын форматта атап өтуде», – дейді орталық басшысы. Сонымен қатар рәміздерді қорлау, аяқ асты ету бойынша бақылау жұмыстарына қатысты сұрағымызға: «Орталық Жарғысына сәйкес Мемлекеттік рәміздерді қорлау әрекеттеріне бақылау жүргізу құзыреті қарастырылмаған. Алайда оған қарамастан қызметкерлермен күнделікті әлеуметтік желілерге мониторинг жүріліп, анықталған заңбұзушылықтар және осыған байланысты жеке және заңды тұлғалардың арыз-шағымдары қарастырылып, тиісті мемлекеттік органдарға заңға сәйкес шараларды қабылдау үшін жолданады», – деп жауап қатты.
Рәміздерге қатысты жүйелі идеология керек
Ал сарапшы Асылбек Баяжұма елімізде рәміздерге қатысты идеологиялық жұмыстардың көптеп жүргізілгені жөн деген пікірін айтады. Оның айтуынша, 4 маусым күні ғана мемлекеттік рәміздерді еске алып, көп жағдайда өңірлерде Мемлекеттік рәміздерді насихаттау жұмыстары формальды түрде, дөңгелек үстел, конференциялар және флэш-мобтармен ғана шектеледі. Мәселен, Ту бейенелген төсбелгіні депутаттардың ғана еншісіне беріп қойған. Бұл дұрыс шығар, дегенмен де мектеп оқушыларына да осындай Ту мен Елтаңба бейнеленген төсбелгілерді қолдануымызға не кедергі? Мұның арқасында бала санасында рәміздерге деген түсінік ертерек қалыптасып, құрметі де арта түсер еді. Елтаңбаны бүгін ешкім төсбелгі ретінде тақпайды. Мәселен, туыс Түркия елінде асханада да, көлік жөндейтін орталықтарда да Ту ілініп тұрады. Бұл елдікке, елдіктің нышаны болған рәміздерге деген үлкен құрметтің белгісі. Бізге де осындай идеология керек. Қазақстанның барлық өндірісінде еліміздің Туы ілініп тұруы қажет. Қазіргі «Геральдикалық зерттеулер орталығын» Ұлттық рәмізтану орталығы деп өзгертсе жақсы болар еді. Бұл туралы депутат Аманжол Әлтай ағамыз Мәжілісте мәселе көтерген болатын. Рәмізтану ғылымын журналистика саласында өшпес із қалдырған, ұлттық геральдиканы қалыптастыруға үлес қосып, еліміздің мемлекеттік рәміздері туралы бірнеше еңбек жазған Ербол Шәймерденов ағамыз негізін салып кеткен еді. Осы салада бірқатар жұмыс атқарылуы қажет деп санаймын. Мысалы, мен былтыр Ресейге барған сапарымда Санкт-Петербор қаласындағы үш шақырымға созылған Невский даңғылында рәміздерге құрметтің керемет үлгісін байқадым. Сонда әрбір дүкенде, әрбір қонақүйдің, әрбір мекеменің маңдайшасында Ресейдің туы ілініп тұрды. Арнайы барып сұрағанымда олар қандай да бір бұйрықтың негізінде емес, өз қалауларымен қойғанын айтты. Міне, бізге де осындай идеология керек. Еліміздің барлық мекемесінде Туымыз желбіреп, Елтаңбамыздың асқақ бейнесі тұрса, отаншылдық сезіміміз арта түсер еді», – дейді сарапшы.
Иә, көк байрағымыз көгімізде желбірегенде көңілдің елжірейтіні ақиқат. Былтырғы жылғы ақпарат бойынша, тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның мемлекеттік Туы халықаралық және әлемдік деңгейдегі мәдени іс-шараларда 4,6 мың рет көтерілген екен. 1994 жылы 1 шілдеде Талғат Мұсабаев тұңғыш рет қазақтың Туын ғарышқа апарса, 2015 жылы ғарышкер Айдын Айымбетовтің ғарышқа сапары кезінде Қазақстанның Туы жерді 150 рет айналып ұшқан екен. Сонымен қатар Монблан шыңында (4 810 м), Памир тауының Ленин шыңында (7 134 м) және Эверест шыңында (8 800 м) еліміздің Туы желбіреп, Әнұранымыз шырқалды. Жуырда ғана Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Анар Борашеваны әлемдегі ең биік Эверест шыңын қазақ қыздарының арасынан бірінші болып бағындыруымен құттықтаған еді. Әлемнің ең жоғарғы нүктесінде еліміздің көк байрағын желбіреткен ару қызымыз Мемлекет басшысына Эверест шыңына алып шыққан Қазақстан Туын сыйға тартты.
Иә, Мемлекеттік рәміздер – ел дамуының ажырамас бөлігі. Сондықтан қазақстандықтардың осы рәміздерге деген құрметі, оларды бойтұмардай қастерлеуі ерекше сезіліп тұруға тиіс. Рәміздер арқылы елімізді бүкіл әлем таниды. Өйткені онда қазақ халқының бастан өткізген тарихы, мәдениеті мен дәстүрі көрініс береді. Ендеше Туымыз тұғыранан түспей, Елтаңбамыз елдігімізді танытып, Әнұранымыз шалықтай берсін деген тілек айтамыз.
Наурызбек САРША