Соның ішінде тірі мен өлі адамның айырмашылығын, яғни Хаққа тиесілі «Мен» мен тірі пендеге тиесілі «Менікін» ажыратып берген Абайдың «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» және «Көк тұман – алдыңдағы келер заман» атты өлеңдері. Тіпті, Жан мен Тәнді дербес талдаған «Жетінші», «Қырық үшінші сөздерінде» де дәл осы өлеңдердегідей «Меннің» (Эгоның), яғни «Өзімнің» жігін ажыратып бермейді.
Қарабайырлап түсіндірсек: «Мен» – мынау он сегіз мың ғаламды жаратқан Жаратқан Иемнің, яғни Хақтың өзі. Ал «Менікі» – тек әр пенденің жеке өзі иелік ететін Тәні, тапқан мүлкі, сүрген өмірі. Сенімен бірге «Менікінің», яғни саған тиесілінің бәрі өледі. Тек ұлы озанды «Мен», яғни Алла сыйлаған «Жан» өлмейді. Қазақтың, адамның бойынан жан шыққанда: «Алланың өзі берген аманатын – өзіне қайтарды» деп жақындарын жұбатуында сондай емеуірін жатыр. Сонда, тумысыңнан бойыңа біткен жан, өлгеніңде неге екіге бөлініп кетеді. Неге «Менікі» өліп, «Мен» мәңгі жасамақ? Ол неге «Менге» ілесіп, «қайтып келіп, ойнап-күлмейді»?
Сонда осы «Мен» дегеннің мағынасы не өзі? Оның табиғаты қандай? Күпірлік демеңіз, Абайдың өзі қойып отырған мәселе болған соң, осылай сұрақ қоюға және жауап іздеуге міндеттіміз.
Шиырлы ұғымдарға шығандап кетпес үшін әуелі адам жанының «Меніне» тоқталайық. Жан туралы пікірлердің барлығын жинақтап талдаған Насыр Хұсраудың «Жәмиіне» берілген Халил Анданидің түсіндірмесі бойынша:
«Адамның «Мені» – Жан мен Тәннің қосындысы. Бірақ мұны сөзбе-сөз ұғынбау керек. Аристотельдің пайымдауынша: Жан– тәннің кемелдік кепілі. Тән– қуат (күш) тұрғысынан алғанда тірі (ағза, дене, яғни тірлік иесі). Ал Жан өзінің мах,ияты (болмысы) бойынша өмір сүреді. «Мен» – Жанның өзі. Өйткені тірі тәннің өмір сүруіне мүмкіндік беретін қуат – адамның жаны, яғни тән – жанның көлеңкесі», – деп анықтама береді (Jami`, 109, 110).
Демек, ақыли жәуһардың (жәуһари-й ақли) дәргейіндегі «Мен» – саналы Жан иесі ретінде Тәннің және тән мүшелерінің қилы харакеттерін реттеп отырады, яғни дене (тән) – Жанның құлы. Ойлы сөз бен саналы пікір (нутқ) – адам жанының қабілетін білдіріп, мағынасын анықтайтын бағдар безбені. Оның таразысы – Хаққа тиесілі Кулли Ақыл, яғни Ақыл. Абай бұған:
«Ақлия дәлелім: Құдай тағала бұл ғаламды ақыл жетпейтұғын келісімменен жаратқан, онан басқа, бірінен бірі пайда алатұғын қылып жаратыпты... Пайда, залалды айыратұғын қуаттың аты – ақыл»,– деп кепілдік ете бағалайды.
Ал сол Ақылдың – амалын, Жанның – қозғалысын қимыл-әрекетке келтіріп, бағыттайтын қандай күш? «Менге» тиесілі ислами және еуропалық ілімді салыстыра талдаған М.Иқбал бұған:
«Біз Эгоны (Менді) – өзін қабылдау, бағалау мен қалау еркі әрекеттері арқылы бағалаймыз. Эгоның (Меннің) тіршілігі – эгоның (Меннің) қоршаған ортаға, ал қоршаған ортаның Эгоға (Менге) кірігуімен шарттанған қысымның (Яғни, Қуаттың – Т.Ж.) бір түрі. Эго (Мен) бұл өзара кірігу аренасынан тысқары тұра алмайды. Ол онда бағыттаушы энергия (Қуат) ретінде тіршілік етіп, өзінің осындай тәжірибесінің арқасында қалыптасып, тәрбиеленеді» (82), – деп жауап береді.
Мұндағы айтылып отырған «қысым» мен «энергия» дегеніміз – кәдімгі Абай көрсетіп берген Жан қуаты. Ал Абай Жан қуатын:
«Жан қуаты дейтұғын қуат – бек көп нәрсе... Бұл қуаттың ішінде үш артық қуат бар, зинһар, соны жоғалтып алу жарамас, ол жоғалса, адам ұғылы хайуан болады, адамшылықтан шығады», – деп таныстырады.
«Жан қуатының» ішіндегі пенде атаулы білуге тиісті «үш артық қуат» не? Абай:
«Біріншісі, орысша «подвижной элемент» деп аталады. Ол не нәрсе? Не көрдің, не есіттің, әрнешік білдің, соны тездікпенен ұғып, ұққандықпенен тұрмай, арты қайдан шығады, алды қайда барады, сол екі жағына да ақылды жіберіп қарамаққа тез қозғап жібереді».
«Екі жағына да Ақылды қозғамақ» дегенге қарағанда, бұл арада Абай «Кулли жан» мен «Кулли табиғаттың» арасындағы «Саналы Жанның» себепкерлігін меңзеп отыруы мүмкін.
«Екіншісін орысша «сила притягательная однородного» дейді. Ол – бір нәрсені естіп, көріп білдің, хош келді, қазір соған ұқсағандарды тексересің... Бәрін ойлап, білгенін тексеріп, білмегенін сұрап, оқып, бөтеннен хабарланып білмей, тыншытпайды.
Берілген мінездемеге қарағанда, бұл – Ынтызар, білмекке Құмар Жан.
«Үшіншісін, орысша «впечатлительность сердца» дейді, яғни жүректі мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық – бұл төрт нәрсе бірлән кірлетпей таза сақтаса, сонда сырттан ішке барған әр нәрсенің суреті жүректің айнасына анық раушан (нұр) болып түседі. Ондай нәрсе тұла бойыңа жайылады, тез ұмыттырмайды».
Бұл сыпаттамадан «сезімтал» немесе төменгі жанның мінез-құлқы байқалады.
Осы «үш қуатқа», яғни қазақтың тұрақты сөз тіркесімен айтсақ, «Жанға тыныштық бермейтін» құштарлық – қандай құштарлық немесе соған мәжбүр ететін мұқтаждық – қандай мұқтаждық?
Ол – МЕН (ЭГО)! «Мен» тұрғанда, «Менмендік» тұрғанда, Өзімшілдік» тұрғанда тек:
«Ақыл қуаты бірлән мұны (Меннің мұқтаждығы мен құштарлығын) тоқтатып болмайды. Һәм ақыл, һәм қайрат – екі мықты қуат қосылып (барып (Меннің» қанағатсыз пиғылын) тоқтатады. Ол екеуі кімде бар болса, бағанағы екі қуаттың (Жанның: екінші, үшінші түрі) қуаты – мұнан салсаң онан шығатын бір жорға атпенен тең» болмақ.
Ал Абайдан кейін отыз жылдан соң өмірден қайтқан, Мустансыр Мирдің түсіндіруі бойынша: «Пәкістан мемлекетінің рухани әкесі» саналатын ұлы ақын-философ Мұхаммед Иқбал (1938 ж.қ.б.):
«Меннің» тұтас Ақихаты – «Меннің» тікелей ұстанымында тұрады. Сіз «Менді» кеңістіктегі зат секілді немесе уақыт тәртібіндегі тәжірибелер реті секілді қабылдай алмайсыз. Сіз, «Мені» (яғни, «Менді»): «Менің тұжырымдарым, ерікті ұстанымдарым, мақсатым мен ұмтылыстарым» деген тұрғыдан түсініп, бағалауыңыз керек», – деп пікір білдіреді.
Бұдан кейін Жанның «Мені» туралы мағлұматтармен толығырақ таныстыру мақсатында М.Иқбалдың тәфсірлі тұжырымдарын салыстыра отырып назарға ұсынамыз. Өйткені мұнда, жоғарыда атап өткеніміздей, Жан мен «Менге» (Эгоға) қатысты арғы-бергі ғұламалардың пікірі тұжырымдалып берілген.
Сонымен, Иқбалдың айтуынша:
«Адам – «айрықша индивидуалдыққа» иелік ететін Болмыс (76). Оны физикалық денеде тіршілік ететін жаратылыс дегеннен гөрі, ол – осы физикалық дененің Эгосын немесе «Менін», тіпті оның тұлғалық сифатын құрайтын жаратылыс деген дұрыс».
Бұл Абайдың: «Ақыл мен жан – мен өзім, тән менікі» деген өлең жолымен сәйкес келеді. Мұндағы «Мен өзім» – эго, яғни адам, ал «тән менікі» деп отырғаны – «физикалық тұлғалық сифат». Демек, М.Иқбалдың пайымдауынша:
«Эгоның (Меннің) Ақихаттығы талассыз. «Тіпті, бұл Ақихатты – ақли тұрғыдан негіздеу тым терең, күрделі болғанның өзінде де, Эгоның (Меннің) Ақихат ретінде бар екені дау туғызбайды» (79) [.
Абай «Меннің Ақихат» екендігіне еш күмән келтірмейді. Сондықтан да:
«Ғұмыр өзі – Ақихат. Қай жерде ғұмыр жоқ болса, онда кәмелет жоқ», – деп қысқа қайырады.
Енді, ол «Менді» (Эгоны) кім және қалай билейді? әрине, ақыли сана. М.Иқбалдың дәлелдеуінше:
«Эгоның (яғни, «Меннің») – «адам санасының бірлігі» саналатын өз орталығы бар» (77) және ол «ішкі тәжірибенің бірлігі» болып табылады. Құранда айтылғанындай, адамның Эгосы да (Мені де) Тарихпен және Табиғатпен қатар тұратын танымның қайнар көзі».
Абай ол «орталықтың қайнар күшін», яғни «ішкі тәжірибелік бірлікті» сәйкестендіре іс-әрекетке жұмылдыратын қуатты «Меннің» – Эгоның өзінен іздейді және оны:
«Ол, мен айтқан үш қуаттың ішіндегі екеуі, яғни «сила притягательная однородного» бірлән «подвижной элемент». Бұл екеуі қосылып тұра тұрған (кезде): күллі пайда да бұлардан шығады, уа күллі зарар да бұлардан шығады», – деп көрсетіп береді.
Мұндай ықпалды «жан қуатына» ие:
«Эго (Мен) – өзін ментал (ақыли) күйдің… бірлігі ретінде танытады» (79) және оның «бағыттаушы функциясы (міндеті) бар» (82).
Демек, бұл арадағы, денесіз, түрсіз, затсыз, тек сана мен көңіл күй ауанын туындайтын «ментал» терминінің мағынасын – Діл деп тәржімалауға болар еді. Өйткені діл де, ментал да саналық (мыслительный), жұлынжүйкелік, (психический), зерделік (интеллектуальный) сапаны білдіреді. Сонымен қатар Абайда «фиғыли жан» деген тіркес бар. «Менталымыз» осы «фиғыли жан» болуы да мүмкін. Оны нақты бекітіп айта алмаймыз. Ендеше Абайдың:
«Соған ұқсаған іштегі жан қуатыменен жиған нәрсенің аты – ақыл, ғылым» дегендегі меңзеп отырғаны да осы «фиғыли жан» шығар.
Ол – Жоғарыда Иқбал атап көрсеткен «бірлік пен міндет үйлестіруші, бағыттаушы» орталық.
Ал орталық дегеніміз – соның барлығының діліне ие болған «Меннің» – Эгоның нақ өзі. Одан басқа ділдік құбылысқа ие жаратылыс болуы мүмкін емес. Ақыл мен жанның «Менге» ауысқаннан кейінгі «ішкі тәжірибелік нәтиже», Абайдың тілімен айтқанда, «білім-ғылым», харакет.
Иқбал «Менді»: «Әрекетшіл Мен» және «Бағалаушы Мен» деп екіге бөледі.
«Әрекетшіл Мен» – «нәрселердің сыртқы тәртібімен байланыста болатын күнделікті өмірдегі практикалық «Мен» (38). Ал «Бағалаушы Мен» – сананың ішкі тіршілігімен байланысты болады. Меннің екі қыры арасындағы бұл айырмашылық уақыттық болмысты салыстырғанда айқындала түседі» [27, 2, 732].
Ендігі мәселе, Жаратқан ием жаратқан Ділдің тепе-теңдігін бұзатын сол «Меннің» – Эгоның мұқтаждығы мен құштарлығына кеп тіреледі. Өйткені:
«Оның іс-әрекетіндегі жөнсілтеушілік пен бағыттауды білдіретін бақылау элементі Эгоның (Меннің) еркін жеке тұлғалық себептілік екенін көрсетеді» (М.Иқбал, 86).
Мағынасы сәл бұлдырлау ойдың тігісін жатқызып баяндасақ, оның ұзын-ырғасы мынадай: «Меннің» – Эгоның өз мұқтаждығы мен құлшынысын қанағаттандыру үшін: не қаласа, соны істей алатындай еркіндігі бар, қазақылап айтсақ, «бас еркіндігі өзінде». «Тұлғалық себеп» деп сол қимыл еркіндігін атап отыр. Ал «фиғыл», ниет дегеніміз де тура осы мұқтаждық пен құлшынысты тудыратын қасиет. «Тұлға» деген атау қашанда жағымды мағынада айтылғандығын ескерсек, онда «тұлғаның» бұл арадағы мағынасы, егер: «Жүректі – мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық – бұл төрт нәрсе бірлән кірлетпей таза сақтаса, сонда сырттан ішке барған әр нәрсенің суреті жүректің айнасына анық раушан (нұр) болып түседі. Ондай нәрсе тұла бойыңа жайылады, тез ұмыттырмайды. Егер де бағанағы төрт нәрсемен жүректі кірлетіп алсаң, жүректің айнасы бұзылады, иә, қисық, иә, күңгірт көрсетеді. Енді ондай нәрседен оңды ұғым болмайды».
Мұхаммед Иқбалдың «Меннің» тарихы мен табиғаты Құранда да айтылған» деп отырғаны да сол «Меннің», «Өзімнің», Эгоның – менмендігі, өзімшілдігі, қанағатсыздығы, Абайша айтқанда, «істің өлшемін білмегендігі», яғни әлгі өзі айтып, біз нақты анықтай алмаған «фиғыли жанның» пиғыл тілегі, нәфсісі. Егер: «Оны білмесең, бақпасаң – айырыласың. Және әрбір жақсы нәрсенің өлшеуі бар, өлшеуінен асса – жарамайды. Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс. Ойланбақ жақсы, іске тіпті салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, қияли болып та кеткені болады. Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық – бұл нәрселердің бәрінің де өлшеуі бар. Өлшеуінен асырса, боғы шығады».
Әрине, «Меннің», «Өзімнің», Эгоның және «фиғыли тілектің» «менмендігі нәфсімен ғана шектелмейді. «Берген сайын «Бер!» деп тұрса, Жан шыдай ма? Шыдамайды. Тіпті, шыдаған күннің өзінде, «Меннің» бойында «жақсыны жамылып» жаманатқа бастайтын: «Еркіндік пен жоспарсыздық (бейберекетсіздік) сифат та бар» (М.Иқбал, 86).
Сондай-ақ фиғылда қандай қанағат, тәубе болушы еді? Ал Абайдың пайымдауынша: «Оған итермелейтін де сол ақыл мен ғылым... Оның да неше түрлі кеселі, кесепаты тиер нәрселері бар... «Ненің қызығын көп іздесең, соның күйігін бір тартасың» деген. Баз махфи олмая (ол құпия болса да айтайын), ол: мен айтқан үш қуаттың ішіндегі екеуі, яғни «сила притягательная однородного» бірлән «подвижной элемент» – бұл екеуі қосылып тұра тұрған (тұратын) нәрсе, күллі пайда да бұлардан шығады, уа күллі зарар да бұлардан шығады. Бұларды түбегейлеткенде – жақсы нәрселерді түбегейлетіп, жаман нәрселерден, яғни жоғарғы айтылмыш секілді адамшылықтан шығарып, құмарпаздыққа салып жіберетұғын нәрседен бойды ерте тыйып алуға керек».
Абай, бұл арада: өзінің бүкіл шығармашылық-инсандық аңсар-мүддесі болған «ақыл мен ғылымды» тәркі етіп отырған жоқ. Сол ақыл мен ғылымның кейде теріс пиғылға қызмет ететінін, мысалы, адамды өлтіретін неше түрлі қаруды жасауға итермелейтін ақыл мен ғылымның теріс пиғылын» әшкерелеп отыр, яғни өзінің «Он жетінші сөзіндегі» ғылымның Ақылға қарата:
«Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз ешнәрсе табылмайтұғыны да рас. Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да, бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның екеуінің де сүйенгені, сенгені сен. Екеуінің іздегенін тауып беріп жүрсің, соның жаман», – деп айтқан уәжінің астарын қайталап ашып отыр.
Ислами ойлау жүйесі мен дүниені қабылдау танымдарының тарихын жаңа көзқарас тұрғысынан сүзгіден өткізіп, заман ағымының ықпалы мен жаратылыстану және қоғамтану ғылымдарының жетістіктерін философиямен үйлестіруге ұмтылған Мұхаммед Иқбал «Мен» туралы талқылай келіп:
«Эго (Мен) (84) өзінің «өмірі мен еркіндігін Жоғары Эгомен (Яғни, Хақпен не Кулли ақылмен) бөліседі» (86-87), мұны жүзеге асыратын тәсілдердің бірі – құлшылық арқылы орындалады (87)», – деген қорытындыға келеді.
Хаққа мінәжат етуді Абай да: «Шүкірліктен ғибадаттың бәрі туады. Енді зинһар (есте сақта): әділет, шапқаттан (мейірім-шапағаттан) босанбаңдар (айырылмаңдар). Егер босансаң (айырылсаң), иман да, адамдық та һәммасы босанады (айырыласың). Аллаяр Софының «Бір фәрдәдән йүз фәрдәə бижай» (Бір пердеден жүз перде жыртылады) дегені басыңа келеді», – деп міндет етіп қояды.
Бұл: мінәжат жасап, құлшылық ету – «Менді» менмендіктен, өзімшілдіктен, нәфсіқұмарлықтан құтқарады, өзіңді-өзің кішіпейіл ұстап, – деп сақтауға үйретеді – деген салауат сөз. Мұның себебін Мұхаммед Иқбал: «Діни амбиция – философиялық амбициядан жоғары тұрады. Дін қарапайым концепциямен қанағат таппайды, ол мақсат тұтқан обьектісімен терең танымға және байланысқа ұмтылады. Бұл байланысқа ұластыратын дәнекер – рухани нұрлану һаліне жеткізетін құлшылық немесе мінәжат етіп жалбарыну... Ерекше қалыпқа ие медитация (мыс. Зікір салу) немесе құлшылық, яғни дұға етіп жалбарыну Жоғары Ақихатпен байланыс орнатуға мүмкіндік береді... Исламдағы құлшылық – Эгоның «Меннің) құрсауынан құтылып, азаттыққа ұласудың жолы», – деп түсіндіреді.
Жалпы алғанда, құлшылық исі ислами ойлау және қабылдау жүйесінің, ислами философияның, сол арқылы философиялық «Меннің» де түпкі қорытынды нәтижесі. Сондықтан да Абай да оған мінәжәтпен: «Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмақ қарыз емес пе?.. Жасаушы махаббатпен адам баласын сүйгендігі емес пе? Кім сені сүйсе, оны сүймектік қарыз емес пе?» – деп басын иеді.
Демек, «Меннің» мағыналы парызы – Жаратқан иеме сөзсіз мойынсыну. Иә, «Меннің» өзі соншалықты құдіретті күштердің – Жаратқан текті Ақылдың, Жанның, Тәннің саналы бөлшегі бола тұра, кемшіліктен ада емес. Бірақ:
– «Эгоның (Меннің) тіршілік бірлігі ретіндегі шектеуден тұратын кемшіліктеріне қарамастан… оның асыл табиғаты барынша инклюзивтік, барынша әсерлі, соншалықты тепе-теңдікке ие және айрықша бірлікке ұмтылады» (87). Яғни, шектеулі Эго (Мен) – Шектеусіз әрі Шексіз Эгоға (Менге), ислам терминологиясына салсақ, Құдайға (Аллаға) ұмтылады» (50) (М.Иқбал, 86).
Діни философияға қанша «сыншыл көзбен» қарап, ақылға сап, «Шариғаттың: Илан! – дегеніне бірден мойынсынбай, илану үшін ойланған» Абай, «ойланып барып» ақыры Хақты танып: «Енді Ақихат сүйіп, шынды білмек құмарың бар болса, адамшылыққа лайықты ықыласты құлағыңды қой. Әуелі дін исламның жолындағы пенделер иманның Ақихатын білсін. Иман – дегеніміз бір ғана иланбақтық емес, сен Алла тағаланың бірлігіне уәə Құранның Оның сөзі екендігіне уә пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа с Аллаллаһу ғәләйһи уә сәлләм. Оның тарапынан елші екендігіне инан», – деп уағыз айтады.
Егер, «илансаң», соңғы тұрағыңнан – түп мекеніңнен, арсы-күрсіден орын аласың. «Меннің» төрі, яғни шегі – сол.
«Шегі бар Эгоның (Меннің) соңғы мұраты – өзінің болмысын жоғалтпай, өзінің өз қалпын сақтай отырып «барлығын қамтушы Эгомен (Хақ деңгейіндегі Менмен) қосылу» (93-94).
Бұған Абай да мойынса. Ол «Он үшінші сөзінде» сол Хақпен дидарласуға ұмтылатын «Менге» ие пенденің назарына: «Иман деген Алла тәбәрәкәə уәə тағаланың шəриксіз (серіксіз), ғайыпсыз, бірлігіне, барлығына уә әртүрлі бізге пайғамбарымыз с Аллаллаһу ғалайһи уәсәлләм арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойынсынып, инанмақ. Иманға қарсы келерлік орында, ешбір пенде құдай тағала кеңшілігімен кешеді-дағы демесін, оның үшін құдай тағаланың ғафуына, яки пайғамбарымыздың шапағатына да сыймайды, мүмкін де емес. «Қылыш үстінде серт жоқ» деген, «құдай тағаланың кешпес күнәсі жоқ» деген жалған мақалды қуат көрген мұндай пенденің жүзі құрсын», – деп ескерту жасайды.
Сонымен, ислами философиядағы «Меннің» басты мұраты – Хақпен дидарласу. Ал Хаққа тиесілі ғайып дүниесінің мұғжизалары – Ақихатқа тән. Ол – мүлдем басқа тәфсірдің тақырыбы. Сондықтан да «Менге» қатысты бұл талқыны Мұхаммед Иқбалдың «Меннің» соңы туралы: «Өлім – шектеулі Эгоны (Менді) Шексізбен (Хақпен) кездестіретін өтпелі қақпа. Бірақ қайта тірілу: «Эгоның бұрынғы жетістіктері мен келешек мүмкіндіктерінің қорытындысы шығарылатын мекеннен басқа ештеңе емес» (96). «Тіршілігінде Эгоның (Меннің) ізгі әрекетімен құнарланған болмыстар ғана бұл соққыдан аман шығады және бұдан кейін де өсіп-өрлеуін жалғастыра береді. «Осылайша, ажалсыздық біздің жеке құқығымыз емес, бұған жеке ыждаһат арқылы қол жеткізу кажет. Жалғыз ғана үмітті болмыс бар, ол – адам» (95), – деп дүниенің бар тылсымын адамның өзіне әкеп тірейді.
Әлем мойындаған ұлы философтың өзі «Меннің» кілтін адамға ұстатып отырса, біздің оны мойындамауға қақымыз жоқ. Бұған қосарымыз, Алланың өз аманатын өзіне берер кезде айтқан Абайдың:
Жұрт айтқан сол ант мезгіл келсе керек,
Мен де – пенде, амалсыз көнсем керек.
Қызығы зор қайран дос, қайран тату,
Сендер өлдің, мен-дағы өлсем керек! –
деген соңғы демі ғана.
Иқбал мұны:
«Адамның соңғы тағдыры қандай болса да, бұл оның жекелік қалпын жоғалтуын білдірмейді. Құран: шегі бар болмысынан толық босауды ешқашан адамның ең үлкен бақытына балаған емес» (93; Hassan, 2008, 166), – деп бағалап, үзіліп бара жатқан жан иесін жұбатқандай болады.
Сөйтіп, қазақы жоралғы бойынша. «Біреудің кісісі өлсе – қаралы боп, қаза көрген жүрегі жаралы боп, көзінің жасын тыймай жылап жүріп, зарланып әнге салған» (жоқтау айтқан) соң, «Денең – сол Өлеңмен (жоқтаумен) жер қойнына кіреді». Сөйтіп, «Өмірдегі қызығыңның бәрі өлеңмен» басталып, өлеңмен аяқталады.
Тұрсын ЖҰРТБАЙ