Сондай-ақ борышкердің ресми табысынан бірнеше есе асып түсетін көлемде кредит беруге де тыйым салынады. Осылайша, халықты несиелендіру саласында жаңа өзгерістер өмірге жолдама алады.
Өзбектер неге борыш батпағына батпады?
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің дерегінше, 2024 жылғы маусымдағы жағдай бойынша қазақстандықтардың банктер алдындағы қарызы 18 триллион теңгеден асып кетті. Бұл шамамен 37,5 миллиард долларға жуық.
Мұның сыртында тек кейінгі бір ай ішінде бұл берешек көлемі 1,5% өсті. Азаятын емес. Оның ішінде еш кепілсіз берілген, сәйкесінше, пайыздық ставкасы да барынша жоғары тұтынушылық кредиттердің сомасы басым – 11 триллион теңгеден асып жығылды. Пәтерді кепілге алған ипотеканың үлесі – 5,5 триллион теңге.
Жалпы, бүкіл Орталық Азияда дәл Қазақстандай тұрғындары берешекке белшеден батқан басқа ел жоқ деуге болады. Мысалы, Қырғыз Республикасының Ұлттық банкінің дерегінше, бұл республикада жеке тұлғалардың банктер алдындағы қарызы 281,1 миллиард сомды құрайды. Бұл қазіргі бағаммен 3,2 миллиард долларға тең.
Өзбекстанның Орталық банкінің дерегінше, жеке тұлғалардың банктер алдындағы қарызы 148 триллион 621 миллиард сумға жетті. Бір қарағанда, естен тандырарлық сома. Алайда бүгінгі бағам бойынша 1 доллар 12 665 өзбек сомы тұрады. Тиісінше, аталған сома небәрі 11,7 миллиард долларды құрайды. Бұл жерде Қазақстанда 20,1 миллион адам ғана барын ескеру қажет. Ал Өзбекстан халқының саны 2024 жылғы 1 шілдеде 37 миллион 134,2 мыңнан асып кетті.
Қазақстанда жеке тұлғалардың тек банк алдындағы қарызын халыққа шаққанда, әрбір қазақстандыққа 1 мың 860 доллардан көп келеді. Өзбекстанда жеке тұлғалардың банктік қарызын халыққа шаққанда, әрбір өзбекстандыққа бар-жоғы 315 доллардан келеді.
Өзбекстанның Макроэкономикалық және өңірлік зерттеулер институтының жетекші маманы Умида Мамасалаева мұның сырын түсіндірді. Біріншіден, өзбек елінде банк кредиттері қымбат: ұлттық валютадағы орташа пайыздық ставкалары 23,6%-ды құрайды. Қазақстанда – шамамен 10-15 пайыз.
Екіншіден, оңтүстік көрші халыққа несие беру талаптарын Қазақстаннан көп бұрын қатайтты. Мысалы, Өзбекстанда қарыз алуға келген клиентке өз табысының 60%-ын несиені өтеуге бағыттауға тура келетін болса, онда банк заем беруден бірден бас тартуы тиіс. Келесі 2025 жылғы 1 қаңтардан бастап, осы «қарыз жүктемесі көрсеткіші» (ҚЖК) 50%-ға дейін түсіріледі. Осы арқылы Орталық банк халықтың кредиттелу қарқынын одан әрі баяулатуға ниетті. Оның орнына экономиканы әрі қарай қарқынды дамыту үшін кредиттің бизнеске көбірек берілуіне екпін түсіріледі.
Бұл ретте ҚЖК-де тұтынушының барлық алым-салығы алып тасталғаннан кейін қолында қалатын айлық таза табысы ғана есептеледі. Несие берудегі қатаң талаптар мұнымен бітпейді: заем алушының жинақтаған зейнетақы жарналарының көлемі жеткілікті болуы, барлық салығын төлеп келуі, соңғы 6 ай бойы тұрақты табысының болуы талап етіледі.
Үшіншіден, қазақтарға қарағанда, өзбектер өзара байланысын, тығыз аралас-құраластығын сақтап қалды. Бұл дәстүр заңмен реттелген. Мысалы, «Азаматтардың өзін-өзі басқару органдары туралы» заңына сәйкес, махалла ақсақалына (төрағасына) көптеген өкілеттік берілген. Махалланың әлдебір тұрғыны өмірлік қиын жағдайға тап болса, төраға жұртшылықты жиналысқа жинап, жылу жинап беріп, оны қолдай алады. Заң оған жұрттың келісімін алып, махалланың қаражатын қайырымдылық түрінде немесе уақытша беруге рұқсат етеді екен. Соның арқасында әлгі адам қиындықпен жалғыз қалмайды немесе банкке шұғыл жүгініп, қарыз алуға мәжбүр болмайды. Ақсақал оның банкпен арадағы дауын шешу үшін өз тұрғындарының мүддесін сотта қорғау құзырына да ие.
Ойланбай алған оңай кредит оңдырмас
Мәдениет саласының қызметкері, жалғызілікті ана Гүлнұр Нұрлыбек (аты-жөні өзгертілген) қарыз шыңырауына түсіп кеткен қазақстандықтардың бірі. 260 мың теңге жалақысы өміріне, өзінің және отбасының қажеттіліктеріне жетпеген соң, алдымен онлайн несие алумен әуестене бастайды.
– Тамада болып жұмыс істедім, бірақ нарықта әйел асабаларға сұраныс шамалы көрінеді, әрі аз ақы алғанымды қалап тұрады. Тойларда ішіп алған қонақтардың тиісетіні де ыңғайсыздық туғызады. Instagram-да актриса, модель Адайбекованың курсына жолықтым, тегін вебинармен қызықтырды. Өзінің қалай табысқа жеткенін, бай болғанын айтып, соның айла-тәсілін үйрететінін айтты. Бірақ ол үшін қымбат курсты сатып алу керек болды. Білім беру қызметін көрсетуге заем беру туралы келісім бекітіп, банктен несие алғызды. Курс сапасыз болып шықты, нәтиже шықпады. Әдемі киініп, көркем көріну керек көрінеді. Оған да қарыздануға тура келді, – дейді Гүлнұр.
Бүгінде оның банктер, микроқаржы ұйымдары алдындағы түрлі заемдары бойынша жалпы қарызы 700 мың теңгеден асқан. Соттан тыс банкроттыққа былтыр өтініш берген, ережелерін дұрыс түсінбегенін айтады, содан ба, мақұлдаудан бас тартылыпты. Биыл құжаттарын толықтырып, қайтадан өтінім тапсырған, қорытындысын күтіп жүр.
коллаж: Елдар ҚАБА
Банк қызметкері Күнсұлу Хайрулина қазақстандықтардың бәрі болмағанымен, үлкен бөлігі кредитті ойласпай алатынын айтады. Негізгі қарыз алушылар – жастар және әйелдер екен.
– Кейбір қыз-келіншек косметологиялық қызметтерге, мысалы, тәнімнің контурларын түзетемін, мықын-бөксе, қарын және басқа жерлерін жақсартамын деп, липосакцияға несие алатынды шығарды. Мұны әңгімелесу кезінде сұрап-білдім. Басшыларымыз тыйым салады, соған қарамастан, аяп: «Сіз онсыз да әдемісіз ғой» деп бәсең дауыспен райынан қайтаруға тырысамын. Естуімше, біраз банк косметологиялық салондармен келісімге отырған, банкке барудың да қажеті жоқ, клиент қол қойса, жеткілікті. Иә, сол бұрынғыдай той және басқа мерекелік іс-шараларды өткізу үшін несие алатындар кездеседі. Тұтынушылық несиені халық баспанасын жөндеуге, баласын оқытуға, тұрмыстық техника, саяхат пен демалысқа да алады. Ең танымал бағыттардың бір тобы осындай, – деді Күнсұлу.
Банк қызметкері осы тамыз айынан банктер 8 миллион теңгеден артық кепілсіз тұтынушылық несие беруден бас тарта бастағанын жеткізді. Қаржылық реттеуші қаржылық ұйымдарға сондай талап жолдапты. Осы орайда Қазақстан кешігіп болса да, халықтың шектен тыс кредиттелуіне тосқауыл қоюға кірісті.
Президент тапсырмасы орындалып жатыр
Айта кету керек, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі несиелендіру қағидаларына өзгерістер енгізіп отыр. Соның нәтижесінде, енді қазақстандықтар банктер мен МҚҰ-лардан әлдеқайда аз қарыз ала алады, алайда ол кредиттің пайыздық ставкасы біршама төмендемек.
Бірінші кезекте, агенттіктің «Тұтынушылық банктік қарыз және тұтынушылық микрокредит сомасына қойылатын талаптарды бекіту туралы» қаулысы өмірге жолдама алды. Оған сәйкес, қазақстандықтардың банктер мен МҚҰ-ларда рәсімдей алатын тұтынушылық заемдардың ең жоғарғы межесі қатаң шектелді.
Атап айтқанда, банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар беретін тұтынушылық банктік қарыз сомасының жаңа жоғарғы шегі келесідей болады: біріншіден, кепілсіз банктік қарыз бойынша – 2 200 айлық есептік көрсеткіштен аспауы тиіс (2024 жылы бұл 8 122 400 теңгеге тең). Ал жылжитын-жылжымайтын мүлік және басқа кепілдігі бар, қамтамасыз етілген банктік қарыз, мысалы, ипотека сомасы – шектелмейді.
Екіншіден, микроқаржы ұйымдары беретін тұтынушылық микрокредиттің сомасы еш кепілсіз микрокредит бойынша – 1 100 АЕК-пен шектеледі (2024 жылы – 4 061 200 теңге). Кепілмен қамтылған микрокредит көлемі – шектеусіз.
Бұған қоса, тамыз айынан соң Қаржы нарығын реттеу агенттігі мен Ұлттық банктің банктер мен МҚҰ-лардың несиелері бойынша сыйақылардың жылдық тиімді ставкаларының шекті мөлшерін төмендету туралы бірлескен қаулысы күшіне енеді.
Оған сәйкес біріншіден, кредиттер бойынша ең жоғарғы ставка бұдан былай кепілсіз банк заемдары бойынша – 46%-дан (бұрынғы көлемі 56%) аспауға тиіс. Екіншіден, кепілі бар банктік заемдар бойынша ең жоғарғы ставка 35%-бен шектелді (бұған дейін 40% болатын). Үшіншіден, Қазақстанда 25%-дан қымбат ипотека болмауға тиіс. Төртіншіден, МҚҰ-лардың микрокредиттері бойынша ең жоғарғы сыйақы мөлшерлемесі 46%-дан (бұрын 56%-дан) жоғары бола алмайды.
«Жалақыға дейін», яғни 45 күнге дейінгі мерзімге берілетін микронесие бойынша да мөлшерлеме қатаң шектеледі: күн сайын үстемеленетін атаулы сыйақы ставкасы енді 0,3%-дан аспауы керек. Бұрындары 1 пайызға дейін шарықтатуға рұқсат етілетін.
Сонымен қатар республикада қарыз алушының табысынан бірнеше есе асып түсетін көлемде кредит беруге тыйым салынбақ. Осы мақсатта жаңа пруденциалдық норматив – қарыз алушының кірісіне қатысты қарыз коэффициенті енгізіліп жатыр. Бұл ретте Ұлттық банк басқармасының 2017 жылғы 13 қыркүйектегі №170 қаулысына және 2019 жылғы 14 қарашадағы №192 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізген Агенттік басқармасының 2024 жылғы 16 тамыздағы жаңа №63 қаулысы қабылданды.
«Қарыздың борышкердің кірісіне қатысты коэффициенті – ол адамның ай сайынғы кірісінің 50%-ы деңгейінде қарыз алушының мерзімді төлемдерін шектейтін қарыз алушының борыш жүктемесінің қолданыстағы коэффициентіне қосымша пайдаланылады. Жаңа норматив азаматтардың борыш жүктемесінің шамадан тыс өсуін шектейді және қарыз алушылардың кірістерінен бірнеше есе асатын кредиттер беруге жол бермейді», – деп хабарлады агенттік.
Бұған дейін биылғы 1 шілдеде күшіне енген жаңа қағидаларға сәйкес, бұрынғы кредитіне төлем енгізуді қойып кеткеніне 90 күннен асса, ондай азаматтарға банктер жаңа несие беруден бас тартады.
Президент Қ.Тоқаев қазақстандықтардың шектен тыс несиелендірілуіне жол бермеу, борышкерлердің құқығын қорғау, тәуекелдерді төмендету тетіктерін әзірлеуді жүктеген болатын. Бұл тапсырма орындалып жатыр. Мысалы, енді қаржылық ұйымдар несиесін өтей алмай қалған азаматтардың берешегін 2 жыл бойы коллекторларға бере алмайды. Бұл мыңдаған борышкердің қуғын-сүргіннен құтылуына мүмкіндік бермек. Тиісті петиция қажетті қол жиса, онлайн-несиені шектеу шаралары да қаралуы мүмкін. Осы және басқа шаралар қаржы нарығын реттеуді жақсартуға, қарызға батқан қазақстандық қоғамды сауықтыруға ықпал етсе, құба-құп.
Елдос СЕНБАЙ