Мұхтар Құл-Мұхаммед, мемлекет қайраткері: Қайта оралған батырлар

«Ұлы Отан соғысының еліміз тарихында алар орны қандай? Батырларымызды қалай ұлықтауымыз керек?» деген сұрақтар төңірегінде белгілі мемлекет қайраткері, ғалым, академик Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммедпен сұхбат құрған едік. 

– Мұхтар Абрарұлы, «Ұлы Отан со­ғы­сы» қандай соғыс? Оның тәуелсіз Қазақстан та­рихындағы алар орны қандай болмақ? Әңгімемізді осы сауалдардан бастасақ.

– Бізге қазақ тарихының қай парағы бол­сын қымбат. Бұл – Күлтегін ұстынында жа­зылғандай, батыр баба­ла­рымыз «қара терін төккен, қы­зыл қанын жүгірткен» қас­терлі тарих. Ұлы Отан соғысы да қаһарлы күнд­ер­ден тұратын киелі кезең.

Әрине, ол кезде біз Кеңес Одағы деген алып им­перия құрамында бол­дық. Ба­ба­ла­рымыз ғана емес, біздің буын өкілдері де осы Одақ­тың азаматы болды. Сон­дық­тан небір «тар жол, тай­ғақ кешулерден», зұлмат ашаршылық, қанды реп­рес­сия, сұрапыл соғыс, ұлт зия­лыларын үздіксіз қуғын-сүр­гінге ұшырату мен ке­ше­гі Желтоқсан оқиғасына дейінгі аласат кезеңдерден тұ­ратын ұлт тарихының әр бө­лігі ұмытылмауға тиіс. Бі­р­ақ оның ақиқатын аңыздан аршып ала білуіміз керек.

Жаңа Сіз айтқан «Ұлы Отан соғысы» деген соғысты ба­тыс жұртшылығы мүлде біл­мейді. Оның есесіне әлем­нің жетпістен астам мем­лекеті қатысып, үш құр­лық пен үш мұхитта қанды шай­қастар болған Екінші дүниежүзілік соғысты жақсы біледі.

Жаһандық соғыс өртін 1939 жылдың 1 қыркүйегінде тұтатқан фашистік Гер­мания болды. Ал батыс тарихшылары бұ­ған Кеңес Одағын да қосақтайды. Шын­дығында, Германия Польшаның ба­тысын жаулап алғанда 17 қыркүйекте Ста­линнің бұйрығымен кеңес әскерлері По­льшаның шығысына басып кіреді. Бұл – күрделі тақырып. Оған бөлек әңгіме керек.

Германия 1941 жылдың 22 шілдесінде КСРО-ға шабуыл жасағаннан бастап, кеңес халқы үшін Ұлы Отан соғысы бас­тал­ды. Біз үшін, шын мәнінде, бұл қастер­лі соғыс болды. Оны да, кескілескен шай­­­­қастарда асқан ерлік көрсеткен батыр ба­баларымызды да, осы соғыста шейіт бол­ған әрбір сарбазымызды да ешқашан ес­тен шығаруға болмайды.

– Қазақстаннан барлығы қанша адам соғысқа қатысты? Олардың қаншасы май­дан даласынан оралмады?

– Кезінде кандидаттық дис­се­р­та­циям­ды орыс энциклопедияларындағы қа­зақ тарихынан қорғағанмын. Рево­лю­ция­ға дейінгі ең үлкен орыс энцик­ло­пе­дия­сы «Брокгауз-Ефронның» нақты де­рек­тері бойынша Ресей империясында 1897 жылы 4 миллион 84 мың қазақ өмір сүр­ген. Бірақ бұл санаққа сол кезде дербес мем­лекеттер болған Бұхара әмірлігі мен Хиуа хандығындағы қазақтар және Қытай мен Монғолияда тұратын қандастарымыз кірмей қалған. Мәселен, Хиуа хандығы хал­қының төрттен бірін қазақтар құраған. Сон­да ХІХ ғасыр соңындағы қазақтардың са­ны 5 миллионға еркін жеткен. Ал ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде халқымыз 6 миллионнан асқан. Кешегі Ресей им­перия­сы мен Кеңес Одағы құрамындағы түр­кі-мұсылман халықтарының саны жағы­нан ең көбі біздің ұлтымыз болған. 

Сталиннің жауыздықпен жүргізген сұм­пайы саясатының салдарынан болған 20-шы жылдардағы алғашқы ашаршылық пен кәмпеске, 30-шы жылдардағы зұлмат ашаршылық пен қанды репрессия хал­қымыздың демографиялық дамуына ора­сан зор зиянын тигізді. 

Менің ардақты ұстазым, академик Ма­наш Қозыбаевтың деректері бойынша Ұлы Отан соғысына 1 миллион 200 мың қазақстандық аттанып, оның тең жарымынан астамы қан майданда қаза тап­қан. Сіз сұраған нақты сұраққа, нақты жауап осындай. 

– Енді бабаларымыздың ерлігі мен қаһар­мандығына оралсақ. Ұлы Отан со­ғысында қанша қазаққа Кеңес Одағының Ба­тыры атағы берілді? Нақты дерек жоқ. Әр жерде әртүрлі мәліметтер айтылады.

– Оның өзіндік себебі бар. Жастау ке­­зімде Қазақ кеңес энциклопедиясында қыз­­мет істедім. Жеңістің 40 жылдығы қар­­саңында 1985 жылы «Қазақ ССР» қыс­қа­ша энциклопедиясының 1-томын шы­ғар­дық. Сондағы әр батырдың есімін атап оты­рып түгендегенде, Ұлы Отан соғы­сын­да 98 қазаққа Батыр атағы берілгенін анық­­­­­тадық, бірақ бұл толық дерек емес. Онда Қазақстаннан өзге 14 республикадан әскерге шақырылып, Батыр атағына ие болғандар қамтылмаған. Кейбір ұлты қазақ азаматтар түрлі себептермен басқа ұлт­тың өкілі болып жазылып кеткен. Ме­нің есебім бойынша, осының бәрін еске­ре­тін болсақ, Ұлы Отан соғысында 138 қа­зақ Кеңес Одағының Батыры атағын иеленген. Кейінгілер толықтыра жатар. Әзіргі дерек осындай.

– Кейін бейбіт заманында да біраз адамға берілді ғой.

– Иә, олар көп емес. Олар негізінен ға­­­­рышкерлер ғой. Тек атағы жердің жүзін шар­лаған даңқты қолбасшы Бауыржан Мо­мышұлы ағамызға Кеңес Одағы күй­реуі­нен бір жыл бұрын ғана ұялғанынан Кеңес Одағының Батыры атағын берді.

Әскери жойғыш ұшақты сынауда көр­сеткен ерлігі үшін Тоқтар Әубәкіров аға­мызға да 1988 жылы Кеңес Одағының Ба­тыры атағы берілді.

Ельциннің тұсында – 1996 жылы ка­питан Гастеллодан бұрын жау ұшағына ал­ғаш рет таран жасаған жерлесіміз Бақ­ты­ораз Бейсекбаев Ресей Батыры атанды.

– Ал ұсынылып тұрып, ерлігіне лайық ата­ғы берілмегендер ше? Олар да көп бол­ған жоқ па?

– Дәл солай. Соғыс кезінде 118 қазақ (бұ­дан да көп болуы мүмкін) Батыр атағы­на ұсынылып тұрса да, оларға бұл атақ берілмеген. Өйткені Кремльдегілер бәрін есептеп отырған. Ең үлкен ерлікті «ұлы» орыс халқының өкілдері жасау керек, одан кейін украин, белорус дегендей. Со­ның өзінде жан басына шаққанда ба­тырлардың саны жөнінен қазақтар алғаш­қы үштікке еніп отыр. Егер бұған қосымша 118 қазаққа атақ берілсе, біз халық санына қарай есептегенде, орыстың да алдына шы­ғып кетер едік. Сол себепті қазақ жауын­герлерінің ерлігіне лайықты баға бе­ріл­мей, әділетсіздік жасалған. 

Біздің буын екі мәрте «Алтын жұлдыз» ал­ғандардан атақты ұшқыш Талғат Бигел­ди­нов ағамызды ғана біледі. Ал шынды­ғын­да, одан басқа тағы 6 қазақ екі мәрте осы атаққа ұсынылған. Оның екеуіне ғана бұл атақ бір-ақ рет берілген. Сол екеудің бірі – белгілі қолбасшы, генерал Сағадат Нұр­мағамбетов ағамыз. Ал төрт қазақ екі рет қатарынан Батыр атағына ұсынылса да оларға бір «Алтын жұлдыздың» өзін бұйырт­паған. «Халықтар достығының ода­ғы» деп жүрген кеңес заманында осын­­­дай әділетсіздіктер көп болған. 

– Әскери мамандықтардың да саласы көп. Қай саладан батырлар көп шыққан?

– Қазақ – талантты халық. Олар әс­кери өнердің қай түрін болсын тез арада мең­геріп әкеткен. Сондықтан біздің хал­қымыздан сирек әскери мамандықтар: ұш­қыш, танкист, артиллерия саласының ба­тырлары шықты. Бабалары жекпе-жек­ке жиі шыққан ерен ерлеріміз қоян-қол­тық ұрыстың да шебері болған. Екі рет батырлыққа ұсынылып, бір ғана «Алтын жұлдызға» ие болған капитан Сейітхан Темір­баев ағамыз әуедесантшылар рота­сы­ның командирі болған. Әйтсе де, қа­зақ­тар арасынан құралайды көзге атқан сұрмергендер, әскери тілмен айтқанда, снайперлер көп шыққан. Төлеуғали Әбді­беков деген мерген 397 немістің көзін жой­ған. Кейбіреулер: «соны кім санап отыр­ған дейсің?» – деуі де мүмкін. Санап отыр­ған дейміз біз. Өйткені әр мергеннің өз «снайперская книжкасы» болған. Ко­мандирі әрбір шайқастан кейін соны тол­тырып, қолын қойып, мағлұматты рас­тап отырған. Төлеуғали ағамыздың жай­ратқан жауы 395-ке жеткенде (наг­рад­ной листінде дәл осылай көрсетілген) оны Батыр атағына ұсынған. Бұл 1944 жылдың шілдесі, бірақ бермеген. «Қызыл Жұлдыз» орденімен шектелген. 

Сұрмерген Ыбырайым Сүлейменовтің даң­қы соғыс кезінде бүкіл майдан даласын шарлап кеткен. Оның ерлігін Ұлы Отан со­ғысының даңқты қолбасшылары – Кеңес Одағының Батыры, армия генералы К.Галицкий, генерал-лейтенант Ф.Лис­и­цын, генерал-майор Ф.Зуев, генерал-майор А.Литвинов т.б. мойындады. Мойын­дап қана қойған жоқ, мергенді қата­рынан бірнеше рет мәртебелі мара­пат­тарға ұсынып, соғыс аяқталғаннан кейін жариялаған әскери мемуарларында оның ерлігін зор ризашылықпен тамсана жазған. 

Осы екі батыр ағамызға жасалған әді­лет­сіздікті жақсы білетін, өзі де майдангер офицердің баласы Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев екеуіне де «Қа­зақстанның халық қаһарманы» атағын бер­ді. Өшкеннің жанып, өлгеннің тірілге­ні осы емес пе?

– Сіздің де осыдан 4 жыл бұрын осы бір сауапты іске мұрындық болып, Ыбырайым Сүлейменовке «Халық қаһарманы» атағын беру мәселесін көтергеніңіз есімізде. Жал­пы, аты көзі тірісінде аңызға айналған Ыбы­райым Сүлейменов қандай адам болған?

– Ыбырайым Сүлейменов әскер қа­та­ры­на шақырылған 1941 жылдың соңын­да Алматыда 100 атқыштар бригадасы жа­­­­сақталып жатқан. Бұл бригада Орта Азия әскери округы қолбасшысының 1941 жылғы 26 қазандағы бұйрығы бойын­ша құрылды. Желтоқсанның басында Ыб­райым дәл осы бригада сапына келіп қо­сылғаннан кейін, дәлірек айтсақ, 20 жел­­­­­тоқсан күні оны жарақтау толығымен аяқ­талды. Әскерилер бригаданы бейресми түрде «Қазақтың жүзіншісі» («Сотая Ка­захская») деп атаған екен. Себебі ұлттық құра­мы бойынша бригада жауынгерлерінің 86 пайызы – қазақтар, 11 пайызы – орыс­тар, тек үш пайызға жетер-жетпесі ғана өзге ұлт өкілдері болды.

Жүзінші бригада 1942 жылдың қазан айы­ның соңында Калинин майданына қара­с­ты Үшінші екпінді армия құрамында қиян-кескі ұрыстарға қатысады. 

Ы.Сүлейменов осы бригада құра­мын­да өзінің қаруластарымен бірге Ұлы Отан соғысы тарихындағы үш үлкен әскери опе­рацияға – «Марс» деп аталатын Ржев, Сы­чевка бағытындағы шабуылға, Великие Луки қаласын азат ету жорығына және Не­вель қаласын жаудан босатуға арналған шай­қастарға қатысыпты. Осының бәрінде де ғажайып мергендігімен көзге түсіп, үш рет қатарынан әскери марапатқа ұсыны­ла­ды.

Ыбырайым Сүлейменов алғашқы ерлігін «Марс» операциясын жүзеге асыру барысында – Калинин облысы Березки деревнясын азат ету кезінде жасайды. Жү­зінші атқыштар бригадасының ко­ман­дирі А.Морецкий 1943 жылдың 27 қаң­тарында қол қойған марапат қағазында: «В боях с немецкими захватчиками с 25 нояб­ря по 6 декабря 42 г. при наступлении на деревню Березки Калининской облас­ти уничтожил 15 кукушек и снайперов про­тивника, заменил выбывшего связ­но­го командира роты, восстановил связь со вз­водами, оказал помощь 30 раненым бой­цам, командирам и вывел их в безо­пас­ное место», – деп жазылған.

Ұлы Отан соғысы тарихына «Кіші Ста­­­­­линград» деген атпен енген Великие Луки қаласын азат етуге арналған айтулы опе­рация 1942 жылдың желтоқсаны мен 1943 жылдың қаңтары аралығында қанды шай­қаспен жүргізілді.

Осы қала үшін болған шайқаста пол­ковник А.Морецкий Ыбырайымды «Қы­зыл жұлдыз» орденіне ұсынады. Комбриг қол қойған қысқа да нұсқа марапаттау қа­ғазында: «Кр-ц снайпер Сулейменов в райо­не боев Молодой Туд Калининской об­ласти действовал отлично, за период с 25.11.1942 года по 5.12.1942 года унич­то­жил 42 гитлеровца. В районе города Ве­ли­кие Луки с 4.01.1943 года по 12.01.1943 год уничтожил своим метким огнем 160 сол­дат и офицеров противника», – деп жа­за­ды. Осы ерлігі үшін Ы.Сүлейменов 1943 жылдың 27 ақпанында «Қызыл жұл­дыз» орденімен марапатталады.

Ыбырайым Сүлейменов 1943 жылдың 9 шіл­десінде оққа байлаған жауының са­ны 239-ға жеткенде Кеңес Одағының Ба­тыры атағына ұсынылады. Деректердің нақты, бұлтартпас екендігіне және оған үш бірдей генерал қол қойғанына қара­мас­тан, есіл ерге көпе-көрнеу қиянат жа­са­лып, «Ал­тын жұлдыз» берілмейді.

– Ыбырайым Сүлейменов қазақтың аты аңызға айналған Батыр қызы Мәншүк Мә­метовамен бірге соғысқаны туралы ай­та­ды.

– Иә, дәл солай болған. Екеуінің де есі­мі қазақ аспанында асқақтап тұрған. Мұ­ны қазақтың майдангер жазушы­лары­мен қатар, екеуінің де командирі болған ге­нерал-лейтенант Ф.Лисицын «В гроз­ные дни» дейтін әскери мемуарында жаз­ған.

Ыбырайым мен Мәншүк Невель қа­ла­­сы үшін болған шайқасқа бірге қаты­сады. 

Немістер Невельді тастап шықса да, ірі темір жол торабы орналасқан қаланың батыс жағындағы Изоча станциясының тү­біне топтасып, тас-түйін қорғанысқа кө­шеді. Дәл осы стансаны босатуға арнал­ған кескілескен ұрыстар теміржол бойын­дағы «Ступенчатая высота» деп аталатын жо­тада 1943 жылдың 15 қазанында бола­ды. 

Жотаның сол қапталындағы окопқа «Мак­сим» пулеметімен қазақтың батыр қы­зы Мәншүк Мәметова, ал он қана­тын­да­ғы снайперлік атуға лайықталып қа­зыл­ған үш окопқа Ыбырайым Сүлейменов жай­ғасады. Көп ұзамай, алапат айқас бас­талады. Анталаған жауға кезектесе оқ жау­дырған қос батыр ақырғы демі біт­кен­ше ерлік пен қаһармандықтың мәңгі өш­пес үлгісін көрсетеді. Қаумалаған дұш­пан­ға қырғын майдан ашып, қайта-қайта шабуылға шыққан немістерді баудай тү­сірген Мәншүк пулеметінің дауысы өш­кен­де, Ыбырайым бар ыза-кегін бойына жи­нап, соңғы патроны қалғанша андыз­да­ған жаумен арыстанша арпалысады. Осы шайқаста ағалы-қарындасты батыр­лар ерлікпен қаза табады. 

Ы.Сүлейменов ерлігіне қатысты мағ­лұ­мат толық болуы үшін айтар болсақ: Изо­ча стансасы үшін шайқаста мерген жай­­ратқан жауының санын 289-ға дейін жет­кізсе де ешқандай марапатқа ұсы­ныл­майды.

– Мәншүк апамызға да «Ба­тыр» атағы бірден беріл­ме­ген екен. Әскери мұрағатты көп ақтарған ғалым ретінде осы туралы да нақты деректер бе­ре кетсеңіз.

– Мәншүк апамыздың Не­вель түбіндегі ерлігі үшін әуел­де 1-дәрежелі Отан соғысы ор­­­­­­деніне ұсынумен шектелген. Бұл кезде оның даңқы майдан даласында шарықтап тұрған бо­латын. Батыр қыздың ер­лі­гін көпе-көрнеу төмендету рес­публика басшылығын алаң­датады. Оның үстіне, ха­лық Мәншүкті әлдеқашан ба­тырлар қатарына қосып қойған. Сол кезде 1944 жыл­дың 29 қаңта­рын­да КСРО Жо­ғарғы кеңесі президиумы­ның төрағасы М.Калининнің атына Қа­зақстан компартиясы ор­талық комитетінің бірінші хат­шысы Н.Скворцов, Қазақ ССР Жоғарғы кеңесі президиумының тө­ра­ғасы Ә.Қазақбаев, Қазақ ССР Халық ко­мис­сарлары кеңесінің төрағасы Н.Оң­дасынов қол қойған Мәншүк Мәметованы Кеңес Одағының Батыры атағына ұсыну жөнінде құжат жіберіледі.

Халқымыздың тілегіне сай республика бас­шылығының барынша қозғау салуы­ның арқасында қазақтың ержүрек қызына КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1944 жылдың 1 наурыздағы Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Егер халық талап етпесе, Мәншүк апа­мыз­­­дың ғажайып ерлігі дәл осындай лайық­­ты бағаланбас еді. 

– Соғыс пен бейбітшілік адамзат жа­ра­тылғаннан бергі замандардағы ең өзекті та­қырып қой. Қалай ойлайсыз, бүгінгі ұр­пақ бейбіт заманның қадіріне жетіп жүр ме?

– Мен «соғыс пен бейбітшілік» та­қы­ры­­бына «Отан қорғау» деген киелі ұғым­ды да қосар едім. Соғыстың бетін ары қыл­сын, ал бейбіт өмірдің қадіріне же­те білуіміз керек. Бейбітшілікті пай­да­ланып, жас­тарымыз ғылым, білімнің жә­не әскери өнер­дің, әскери мамандық­тың қыр-сыры­на үңіліп, керек десеңіз, шыңына шығуы керек. Өйткені ерлік, ба­тырлық олардың тегінде, қанында, ге­нінде және ұлттық болмысында бар. Бұл – ешқашан өшпей­тін, жоғалмайтын қасиет. Сондықтан мен елі­міздің де, жастарымыздың да бола­ша­ғына нық сенемін.

– Әңгімеңізге көп рақмет!

Сұхбаттасқан 

Гүлзина БЕКТАС