Көктемнің басындағы тұтас елді дүрліктірген топан судан әупірімдеп әзер шыққан диқан қауым егіс науқаны басталар тұста-ақ төпелей жауған нөсер жауыннан бидайды кешеуілдетіп еккен. Ал кеш себілген дәннің едәуір кештетіп пісетіні тағы белгілі. Сала мамандары мен тәжірибелі диқандардың айтуынша, егіс науқаны кеш аяқталғандықтан, қауыздағы дән де әлі жөнді піспеген. Қыркүйектің соңына таман ғана баданадай дән жинауға әзір болмақ. Қазір егін орағына кірісу үшін тас-түйін әзір отырған шаруалар ашық күннің әр сәтін қалт жібермей, бітік егінді ысырапсыз жинаудың әлегімен жүр. Баданадай болған егін көктеп кетіп, былтырғы ауыр жағдай қайталана ма деп қауіптенген диқандар бар күш-қуатын алтын астықты шашау шығармай жинап алуға жұмсамақ. Алайда елдің ауыл шаруашылығының адымын аштырмай, алға басқан қадамын кері қарай шегеретін түрлі аса ірі себептер саланың дамуына мүмкіндік берер емес.
Тамыздың басында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2029 жылға дейінгі Қазақстанның Ұлттық даму жоспарын бекіткен еді. Аталған жоспар Үкіметтің алдағы бес жылға елдің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы басты мақсаттары мен жоспарларын қамтиды. Halyk Finance сарапшыларының айтқан пікірлеріне жүгінсек, аталған жоспарда Қазақстанның қазіргі даму үлгісіне алып-қосар нақты ешқандай өзгеріс жоқ. Ұлттық жоспарда агроөнеркәсіп кешенінің дамыту саласында да айтарлықтай күрделі мәселелердің бар екені тайға таңба басқандай көрсетіліпті. Атап айтқанда, өнімділіктің төмендігі, инфрақұрылымның нашар дамуы, ауыл шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтардың жабдықталуының тым әлсіздігі мен деңгейінің тым төмендігі көрсетілген. Дегенмен мемлекет соншалықты аса қомақты қаражат бөліп күш салғанымен, ауыл шаруашылығының дамытудың қажетті нәтижеге жете алмағанын анықтайтын сыни талдау болмаған. Ұсынылған саланы дамыту жоспарлары осыған дейінгі тәсілді қайталап, саланың біржола әлемдік нарықта ойып тұрып орын алуға бағыт сілтейтін тетік табылмаған.
Қазақ елі әлемдегі ауыл шаруашылығы саласына арналған жер көлемінен алтыншы орынға ие. Осынша мүмкіндіктері болғанымен елдегі ауыл шаруашылығының соңғы ондаған жыл көлемінде ішкі жалпы өнім көлеміндегі үлесі тым төмендеп кеткен. Небәрі бес пайыздық деңгейден әрі аспай келеді. Салыстырмалы түрде Қазақстанның климаттық жағдайымен өзара ұқсас Өзбекстанда ауыл шаруашылығының ішкі жалпы өнімдегі үлесі 25 пайыздан асып жығылған. Тіпті, Қырғыз еліндегі ауыл шаруашылығына арналған жерінің көлемі біршама төмен болғанымен, ішкі жалпы өнімдегі үлесі 14 пайызға жетіп жығылған.
Өзбектердің тіпті соңғы жылдары қазақ бидайын қайта өңдеудің арқасында ұн экспорты жөнінен әлемдік көшбасшы ойыншылардың қатарына енгені анықталды. Жақында Парламент Сенатының депутаты Арман Өтеғұлов Қазақстанның макарон мен ұн өндірудің орнына құр астықты ғана экспортқа көбірек шығарып жатқанын сын садағына алған. Оның айтуынша, көршілес өзбек елі қазақ бидайын қайта өңдеп, халықаралық нарыққа шығаруды сәтті жолға қойып алған. Сенат депутаты осыған орай құзырлы министрліктегілер мен Үкіметке депутаттық сауал да жолдаған.
– Өзбекстан жыл сайын 1 миллион тоннаға дейін қазақ бидайын қайта өңдеп, ұн өнімдерін Ауған нарығына жеткізу арқылы ұн экспортынан нағыз көшбасшы елге айналды. Ал биылғы қазақ астығының Өзбекстанға экспорты 1,3 миллион тоннаға жетті, – дейді Арман Өтеғұлов.
Бұған Қазақстандағы диірмендер тұралап, шаруасы шатқаяқтап кеткені себеп болған. Нарықтық себептерге байланысты жүздеген диірмен омақаса құлаған орнынан енді тұрмастай болып жабылып тынған. Салыстырмалы түрде айтсақ, 250 диірменнің қазір небәрі 70-і ғана жұмыс істеп тұрған болып шықты. Ал тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында елде, тіпті 2 мыңға жуық диірмен болған. Яғни, нақты статистиканы сөйлетсек, сол кездегі нарықтық экономикадағы өрескел қателіктерден 1 750 астықты қайта өңдейтін кәсіпорын жабылып, 70 мыңға жуық жұмыс орны түбегейлі жойылған.
– Астықты өңдеудегі бұл тұралаудың салдары мемлекеттік мүдде мен фермерлердің экономикалық жағдайына да елеулі кері ықпалын тигізді, – дейді сенатор.
Сенат депутаты бұл орайда агроөнеркәсіптік өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және ұлттық азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде нақты жобаларды жүзеге асыруды ұсынды. Арман Өтеғұловтың айтынша, елде астық экспортының орнына сол астықты тереңдете қайта өңдеумен айналысатын кәсіпорындардың қатарын көбірек ұлғайту қажет.
Елдегі ауыл шаруашылығы министрлігі астық нарығындағы жағдайды қалыпқа келтіріп ел мүддесін қорғау мақсатында Қазақстанға өзге елдерден барлық көлік түрімен бидай жеткізілуіне тыйым салған еді. Мұндай істі министрлік елдің тек жыл басынан бері ғана 1,3 миллион тонна астық импорттап, іс жүзінде былтырғы жылдың бір жылдық импортына жетіп жығылғанымен түсіндірген. Ведомствоның мәліметінше, бұл ішкі нарықта өткен жылғы егін орағынан түскен бидай қорының жеткілікті болуынан елеулі қиындықтар тудырған.
– Осы жылдың бірінші шілдесінде елімізде шамамен 6,1 миллион тонна астық қоры оның ішінде 5,1 миллион тонна бидай болды. Оның азық-түлік мақсатында 4 миллион тоннасы жұмсалады. Вегетация кезеңінде астықтың жақсы өнім беретіні болжанды. Былтырдан қалған қорды есепке алғанда нарықта астықтың шамадан тыс көп болып кететіні байқалды, – деді Ауыл шаруашылығы министрлігінің баспасөз қызметі БАҚ өкілдерінде тараған ақпаратта.
Ішкі нарықты қорғау және астықтың кері экспорт фактілерін болдырмау үшін осы жылдың 26 шілдесінде сыртқы сауда саясаты және халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысу мәселелері бойынша ведомствоаралық комиссияның отырысында Қазақстан территориясы арқылы бидай транзитін өткізуден басқа осы жылдың 31 желтоқсанына дейін Еуразиялық экономикалық қауымдастық елдерінен және басқа мемлекеттерден Қазақстан аумағына барлық көлік түрімен бидай тасымалдауға тыйым салу туралы шешім қабылданды. Бұйрық 21 тамыздан бастап қолданысқа енгізіліп 31 желтоқсанға дейін күшінде болмақ.
Алайда көршілес елдерден Қазақстанға бидай жеткізушілердің арыны әлі басылар емес. Мұны Ауыл шаруашылығы министрлігіндегілер де растады. Мәселен, осы жылдың 6 қыркүйегінде Батыс Қазақстан облысының теміржол фитосанитарлық посттарында аумақтық инспекция инспекторлары Ресей Федерациясының Саратов облысынан келген 4 вагон (251 тонна) бидайды тауып, кері қайтарған. Вагондардың Талдықорғанға бағытталғаны анықталған. Яғни, «бармақ басты, көз қыстымен» контрабандалық дәнді-дақылдар ел аумағына әлі де болса заңсыз жолмен түсіп, бұл елдің фитосанитарлық және азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіруін тоқтатпай тұр.
Диқан қауымы мен тұтас сала мамандарын қамбаға түсе бастаған астықтың биыл да шамадан тыс ылғалды болуы аса қатты алаңдатып тұрған жайы бар. Ауыл шаруашылығы министрлігінің БАҚ өкілдеріне таратқан ресми мәліметтеріне сенсек, соғылған астық қазірдің өзінде 8 миллион тоннаға жеткен. Бұл былтырғы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 50 пайызға жоғары. Тамыздағы және қыркүйектің басындағы жауын-шашыннан астық шамадан тыс ылғалды болған. Сондықтан Ауыл шаруашылығы министрлігі астықты аймақтарға аграрлық шаруашылықтарды астықты кептіргіштермен және элеваторлардың тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету міндетін тапсырды. Бұл орайда министр Айдарбек Сапаров облыс әкімдері орынбасарларымен өткен жиында егін орағына барлық ресурстарды жұмылдыру қажеттігін ескерткен.
– Аграрлық шаруашылықтар көтерген барлық мәселені жедел арада шешу қажет. Қостанай облысы элеваторында маман тапшылығынан үш ауысымдағы жұмысты ұйымдастыра алмай отыр. Қазір астық қабылдау кәсіпорындарының тәулік бойғы жұмысын қамтамасыз ету қажет. Өйткені алдағы уақытта тағы көлік кептелістері болып, адамдар ұзақ уақыт құр босқа кезек күтумен уақытын зая етуі мүмкін, – деді министр Айдарбек Сапаров.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, астықты аймақтарда тәулігіне 923 мың тонна астықты қабылдауға қауқарлы 1,3 мыңнан астам астық кептіргіштер бар. Былтырғы жылдың күзінде 78 агрегат сатып алынған. Қазір тағы қосымша 82 агрегат қажет. Биыл астық кептіргіштерді алуға жеңілдікті лизинг беру де іске қосылған. Аталған мақсатқа 3 млрд теңгеден астам қаражат бөлініпті.
– Бұған дейін ҚазАгроФинанс мобильді аппараттарды сатып алуға қаржы бөлген. Қазір 15 пайыздық аванспен 7 жылға 9 пайызбен лизингтік бағдарлама бойынша стационарлы астық кептіргіштерді сатып алуды қаржыландыру туралы шешім күтілуде. Сонымен қатар астық кептіргіштерді сатып алу шығынының 30 пайызы мемлекетпен субсидияланатынын атап өту қажет, – дейді Ауыл шаруашылығы министрлігінің баспасөз қызметі.
Жиында бірқатар астықты аймақта арзандатылған жанармайдың уақытында жеткізу де сылбыр жүргізіліп жатқаны аталды. Яғни, сандарға сүйенсек, 192 мың тонна немесе көзделген жоспардың 54 пайызы ғана орындалған. Астықты ысырапсыз жинау үшін тағы қосымша 67,7 мың тонна жанармай мен 5 мың тонна сұйылтылған газ бөлінген. Тағы бір аса маңызды мәселе тыңайтқыштармен қамтамасыз етуде де күрделі қиындықтар болған. Жоспар бойынша 1,5 миллион тонна тыңайтқыш себілуі тиіс болғанымен іс жүзінде тек 1,2 миллион тонна тыңайтқыш тиелгені анықталды. Бұл орайда Ақмола облысы мен Түркістан облысы жоспарды орындай алмаған. Министр минералды тыңайтқыштарды тиеу жұмыстарын күшейтіп, аталған қаржының басқа мақсатқа жұмсалмауын қадағалауды тапсырды. Жиын қорытындысы бойынша барлық астықты аймақтағы әкімдіктерге сапалы тұқым жинау, жаңа егін орағынан түскен астықты уақытында элеваторларға жеткізу және барлық астық қабылдау кәсіпорындарын тәуліктік жұмыс режиміне көшіруді қамтамасыз ету міндеті қойылды. Министрліктің соңғы 12 қыркүйектегі мәліметі бойынша, елдегі жалпы көлемі 5,4 миллион гектар (30 пайыз) егістік алқап орылып, 8 миллион тонна астық қамбаға түскен. Элеваторларға 880 мың тонна астық жеткізілген. Түскен өнімнің 61,4 пайыздан астамы 3-класты бидайды құрайды.
Жыл сайын астық, әсіресе бидайдың азық-түлік келісімшарт корпорациясында бағасының тым кешеуілдетіп қойылуы да шаруалардың шымбайына қатты бататын аса өзекті мәселе. Биылғы бидайдың бағасын Ауыл шаруашылығы министрлігі 80-85 мың теңгеге қою туралы ұсынған. Қазір шаруалардың шашын ағартатын аса өзекті мәселе форвардтық сатып алу шеңберіндегі азық-түлік келісімшарт корпорациясының астық бағасын бекітуі мен субсидия төлемі болып отыр. Аталған мәселені Қостанай облысы ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері ассоцияциясының өкілі Александр Бородин министр Айдарбек Сапаровтың Қостанай облысына сапары кезінде де көтерген еді. Ассоциация азық-түлік келісімшарт корпорациясына 3-класты бидайдың бағасын 105 мың теңгеден, 4-класты бидайды 95 мың теңгеден бекітуді өтініп ұсынысын жолдаған. Александр Бородин министрліктің бидай бағасын 80-85 мың теңге көлемінде ұсынып отырғанын атады. Ал АТКК-нің баға қоюда өз көзқарасы бар. Дегенмен баға әлі талқыға түсіп жақын арада жария етілмек.
Тағы бір аса маңызды жайт субсидиялық қаражатқа байланысты министр жылдық 5 пайыздық несие беруге баса назар аударылатынын айтты. Ал ауыл шаруашылығы ассоциациясы несиелердің тек пайыздық мөлшерлемесі 2,5 пайыздан болса ғана қолжетімді болатынын айтады.
– Бүгінде еліміз бойынша субсидия қарыздарының көлемі 362 млрд теңгеге жетіп жығылды. Қазір 80 млрд теңге соманы резервтік қордан бөлу туралы белгілі бір келісімдер бар. Қалған сома бойынша кесте жасалып, біртіндеп өтеу басталмақ, – дейді министр Айдарбек Сапаров.
Ауыл шаруашылығы министрі бидай бағасының тоннасы 80-85 мың теңгеге сатылымы жеткілікті десе де, диқан қауымының бұл уәжбен келіскісі жоқ. Өйткені жаңбырдың салдарынан Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарындағы шаруалар ресми түрде егін орағы жарияланғанымен жауыннан көз ашпауына байланысты науқанды уақытында бастай алмаған. Егін кеш піскендіктен сапасынан айырылып, масақта тұрған күйі дәндері түсіп, ауруға ұшырап тіпті көктеп кетуі бек мүмкін. Ауа райы жауын-шашынның салдарынан теріскей облыстардың бәрінде жағдай бір тектес. Диқан қауымның көпшілігі диірменге тартуға жарамды бидайдың жақсы сапада болмағына күмәнмен қарайды. Ал астық сапасы болмаса бар маңдай тері мен қаржысын жұмсағанымен көңілге қонымды бағаға өткізе алмайды. Егер бидайдың сапасы жақсы болса hi-pro бағасы тоннасына 100 мың теңгеге жетіп отыр. Ал көпшілікке ортақ 3-класты бидай қазір 70 мың теңгеге бағаланған. Ал кластан тыс бидай, тіпті 43 мың теңге сомаға ғана бағаланып отыр. Диқан қауым бұл құнның тым төмендігін тым құрығанда мемлекетпен қойылатын баға 110 мың теңге болуға тиіс деп есептейді.
Күн райының ашық уақытын барынша сәтті пайдалану қажеттігін жергілікті құзырлы органдар да қуаттап отыр. Мәселен, Ақмола облысының Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасының басшысы Кенеш Әлімжанов өңір шаруашылықтар жұмыстарын қызу жүргізіп жатыр деп есептейді.
– Әрине, қыркүйектің бастапқы күндері жаңбырлы болып егін орағына айтарлықтай кедергі туғызғанымен соңғы күндері ауа райы ашылып, орақ науқаны қарбалас жүріп жатыр. Қазір бәрі ойдағыдай науқан жүріп жатыр. Элеваторлар бәрі астық қабылдауға әзір. Қазір облыста орта есеппен гектарына 12,3 центнерден айналып жатыр. Бұл нашар көрсеткіш емес. Ауа райы ашық болып жатса алдағы уақытта астықты ысырапсыз жинап аламыз деген ойдамын, – дейді Кенеш Әлімжанов.
Ашық күн райының ауадай қажеттігін диқандар да түсініп, әр жылы күнді тиімді пайдалану үшін барын салып жанталасып жатыр. Бітік егінді шашау шығармай жинауға тырысқан Егіндікөл ауданындағы «Қоржынкөл-А» ЖШС-ның директоры Әбілқайыр Ошақбаев та жаңбырдың салдарынан орасан шығын болуы мүмкін екенін жасырмады.
– Жаңбырдың салдарынан егістік алқабы үлкен зиян шегеді. Бірінші кезекте арпа масағынан түсіп қалады. Аз-маз күн ашылса бірден оруға кірісіп жатырмыз. Тым құрығанда 10-20 гектар болса да орып ала беріп жатырмыз. Егер жаңбыр жалғаса берсе аса үлкен шығындар болмақ. Біріншіден, сапа төмендейді. Биыл егін кеш егілуінен әрі су тасқынының салдарынан көп егін әлі пісіп үлгерген жоқ, – дейді Әбілқайыр Ошақбаев.
Диқан қауымның қазіргі бар ойы – ашық күнде егін орағын ысырапсыз жинап алу. Алайда жоғарыда айтылған аса үлкен әрі күрделі мәселелер Үкіметтен бастап барлық министрлік пен әкімдіктен тиісті әрі жедел шешім шығаруды қажет етеді. Бағаның да диқан қауымына қолайсыз бағасы осыған дейін онсыз да шаш етектен шыққан шаруалардың шығынын жаппай қалуы кәдік. Саяси сахнада да қазақ бидайының сыртқа тек шикізат күйінде ғана тасымалданып, өнімнің өңделмеуі өзіміздің емес, «көршілеріміздің» мұртын майлап ұн өндірісінен көшбасшы болғаны – аса өзекті мәселе. Сондықтан жауапты органдар өгіздің де өлмей, арбаның да сынбауын қадағалап, опындырар әрекетке жол бермесе екен дейсің....
Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ,
Ақмола облысы