Заң елге біраз жаңалық әкелмек, құзырлы органдарға тың өкілеттіктер бермек. Мысалы, енді дәрі-дәрмекті дәріханаға қайтаруға тыйым жойылады. Әуекомпаниялардың құны қайтарылмайтын билеттер сатуына жол берілмейді. Өзге де ізгі өзгерісі жетерлік. Солардың жайына тоқталсақ.
Шағым өсті, заң «пісті»
Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында тұтынушылар монополистердің адал емес, алақол компаниялардың шырмауында жалғыз қалмауы тиістігін нықтады. Қазақстан Президентінің айтуынша, тұтынушылардың құқығы қорғалса, оның өзге салаларға игілігі мен мультипликативті тиімділігі зор болады. Мысалы, нарықты арамза фирмалардан арылту арқылы адал бәсекелестікке жол ашылады. Барлық бизнес субъектісі чек, электронды шот-фактураларды дұрыс берсе, салық толыққанды әрі уақытылы жиналады. Бұл өңірлердің өркендеп, абаттануына, әлеуметтік нысандардың көптеп салынуына мүмкіндік береді.
Тұтынушылар құқығын қорғау саласында қордаланған мәселе көп. Мұны түрлі құзырлы органға түсіп жатқан арыз-шағым легінен байқауға болады. Мәселен, Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу комитетінің төрағасы Асан Дарбаевтың айтуынша, тек осы комитетке және бір жылдан аз уақытта азаматтардан 8,3 мың өтініш келіп түскен. Бұл былтырғыдан 52,3% көп.
– Реттелетін коммуналдық қызмет саласындағы тұтынушылардың құқығын қорғау заңмен қарастырылған. Құқықты қорғау, сондай-ақ кеңес алу үшін біздің комитетке хабарласу қажет. Бізге есептеуіш аспаптарының мәселелері, электр энергиясы, су, жылу және газбен жабдықтау тарифтері бойынша, сондай-ақ коммуналдық қызметтерге сараланған тарифтер, шарттар жасасу, техникалық шарттарды беру және басқа сұрақтар бойынша хабарласады, – деді комитет төрағасы.
Өтініштер электронды түрде жолданады. Асан Дарбаевтың сендіруінше, жүйе сұраныстың адресатқа 100% жеткізілуіне кепілдік береді және жіберілген сәттен бастап жауап алынғанға дейін оның қарастырылу мәртебесін бақылауға болады. Сондай-ақ мемлекеттік қызметкерлермен жеке кездесуге алдын ала жазылуға рұқсат.
Комитетке түскен 8,3 мың хабарламаның 4,9 мыңы – арыз (алдыңғы жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда бірден 94,8% көбейген!), 881-і – шағым (11,9% өсті), 85-і – ұсыныс (66,7% артты), қалған 2,4 мыңы түрлі сипаттағы өтінім-сұраулар.
Шағымдар негізінде жүргізілген 152 жоспардан тыс тексеру барысында 102 монополистің қызметінен бұзушылықтар анықталды. Осыған орай табиғи монополия субъектілеріне 591,15 миллиард теңге көлемінде әкімшілік айыппұл салынды. Оның 180,51 миллиард теңгесі бюджетке өндірілді, 410,63 миллиард теңгенің айыппұлы сотта қаралып жатыр.
Дәріхана доқ көрсете алмайды
Елімізде тұтынушылар құқығын қорғау үшін тұтас мемлекеттік орган 2013 жылдан бері жұмыс істейді. Алайда азаматтардың шағым легінің артуына қарағанда, оның азусыздығы, құзырының кемдігі байқалады. Басқаны айтпағанда, мысалы, билік пен халықтың сұхбаттастығы үшін «Электронды Үкімет» саясында ашылған «Ашық диалог» порталындағы Сауда және интеграция министрлігі Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті төрағасы Асқар Тынысбековтың блогында бірде-бір жазба жоқ: «Автор әзірге бірде-бір жазба жазбады!» деген ұятты ескертпе онда әлі күнге тұр. Бұл комитет тарапынан тұтынушыларға құқығын түсіндіру ісінің кемшін екені байқатады.
Мұны аз десеңіз, ведомствоның тұтынушыларды жаңылыстырып жатқанын аңғаруға болады. Атап айтқанда, Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетінің сайтында 2022 жылдан бері: «Айырбастауға және қайтаруға жатпайтын тауарлар» деген түсініктеме ілінген. Онда комитеттің спикері азаматтарға қандай тауарларды, тіпті ақауын анықтаса да сатушыға қайтара алмайтынын түсіндіреді.
«Тауарлардың мынадай түрлері қайтаруға және айырбастауға жатпайды: дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, іш киімдерді, шұлық-ұйық бұйымдарын, жануарлар мен өсімдіктерді, ұялы байланыстың абоненттік құрылғыларын, метрлеп сатылатын тауарларды (тізімі келтірілген) қайтара алмайсыз. Тіпті, аталған тауар түрлерін дүкеннен немесе дәріханадан шықпай-ақ айырбастау және қайтару шарттарын бұзбай-ақ айырбастауға немесе қайтаруға әрекет жасасаңыз, сатушы сіздің өтінішіңізден бас тартуға құқылы!», – делінген.
Шынында, бұл түсініктеме ескіріп қалды. Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 2 маусымдағы №98 бұйрығымен «Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды көтерме және бөлшек саудада өткізу қағидалары» өзгерістер енгізілді. Сөйтіп, қағидалардың жаңа 16-1-тармағы бойынша: «Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» заңы 30-бабының 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес, жарамдылық мерзімі өткен немесе тұтынушы дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өткізу жетіспеушілігін (ақауларын) анықтау жағдайларын қоспағанда, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар айырбастауға және қайтаруға жатпайды». Басқаша айтқанда, егер жарамдылық мерзімі өтіп кетсе немесе ақауы анықталса, қайтаруға болады.
Осы құқығын білмей, қапы қалған азаматтардың бірі алматылық Ирина Шипилова НҚА-ға өзгеріс енгізілгенін еш жерде оқымағанын айтады.
– Дертім жаныма батқан соң бәрін тастап, дәрігерге жүгірдім. Ол «Дона ерітіндісін» сатып алып, шұғыл еккізуге кеңес берді. Содан жандәрмен дәріханаға жүгіріп, препаратты сұрасам, удай қымбат екен, 15 мың теңге сұратты. «Жан тәтті» деген, ертесіне таныстардан қарыз алып, дәріхананың сұрағанын тауып бердім. Ұсынған пакетін ала салып, емханаға аяңдадым. Мейірбике қорапты көзімше ашты, кейбір ампула баяғыда сынып, кеуіп те қалыпты. Төбеден жай түскендей болды. Еңіреп жылап қоя бердім, – дейді Ирина.
Қорапты алып, дәріханаға кері барса, алмай қойған. Дәріханашы касса терезесінде ілінген ескертпені нұсқайды. Онда «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» заңының 30-бабы бойынша дәрілік заттарды қайтаруға тыйым салынады» делінген екен.
Енді мұндай қысастықтарға тоқтау салынуы мүмкін. Мәжіліс «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» негізгі және «Кейбір заңнамалық актілерге тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ілеспе заң жобаларын бірінші оқылымда, концептуалды түрде мақұлдады.
Өйткені дәріханада провизор ұсынған пакетті ашып тексермей, асығыс ала салған азаматтар үйіне келген соң ашып қарағанда, қорап ішіндегі шыны құтының сынғанын біліп, сан соғады. Блистердегі ұяшықтардың әлдебір қысыммен жарылып кетіп, таблеткалары шашылып, үгітіліп қалған жағдайлар да болады. Тіпті, қолданыс мерзімі өтіп кеткен дәріні сату деректері кездескен. Алайда ақаулы не жарамсыз медикаментті ала салып, кері жүгірген тұтынушы «тыйымға» маңдай соғып, тоқтайды. Дәріхана желілері қағидалардың өзгеріп кеткенін жасырады. Сондықтан Үкімет олар сілтеме жасайтын заң нормасын толық жоюды жөн көрді.
Ынталанбаса, айыппұл салынады
Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиевтің айтуынша, қолданыстағы «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» заңға соңғы түзетулер 4 жылдан астам уақыт бұрын енгізілген. Демек, бұрынғы министрлер оны уақытылы жетілдіру жұмыстарын жүргізбеген.
– Құқық қолдану тәжірибесі бұл заңның қазіргі уақыт талабына сәйкес келмейтінін және тұтынушыларды қорғаудың тиімділігіне әсер ететін құқықтық кемшіліктерін көрсетті. Біріншіден, тұтынушылардың шағымдарын қарау мен шешудің қолданыстағы 4 кезеңдік тәртібі тұтынушының сотта қорғануға деген конституциялық құқығына кедергі келтіреді. Өйткені бүгінде тұтынушылар сотқа жүгінбес бұрын жоғарыда аталған кезеңдерден өтуге міндеттелген, – деді Арман Абайұлы.
Жаңа заң қабылданса, одан екі саты ғана қалады. Тұтынушы құқығының тапталғанын анықтаса, оны қалпына келтіріп, шығынды өтеу туралы өтінішпен алдымен өнім берушіге, қызмет көрсетушіге жүгінеді. Бизнес нысаны клиентінің шағымын қанағаттандырудан бас тартса, яғни дау сотқа дейінгі тәртіппен шешілмесе, тұтынушы әрі қарай медиаторларға, тұтынушы құқығын қорғау ұйымдарына, басқа еш жерге арызданып, табанын тоздырмай-ақ бірден оны сотқа бере алады.
Кәсіпкерлер шағымын қарамаған адамдардың бәрі сотқа жүгініп, судьялар миллиондаған талап-арыздың астында қалмауы үшін «азаматтық-құқықтық айыппұл» енгізілмек. Ол бойынша тұтынушы мен сатушы (қызмет көрсетуші) сотқа дейінгі сатыда шешімге келе алмаса, сатушыға сотта жеңілген жағдайда қосымша санкция (айыппұл) салынады. Сотқа жібермей, келісе алса, санкциядан құтылады.
Тағы бір маңызды жайт, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде тұтынушылардың құқығын қорғау саласындағы әкімшілікқұқық бұзушылықтар үшін тек ескерту көзделген. Парламент жаңа заңда бұдан былай салмақты жаза, айыппұлдар енгізуге тиіс.
Салмақты жауапкершілік көзделмегендіктен, бизнес және басқасы тұтынушысын басынады. Статистика жосықсыз бизнестің іс-әрекеттеріне жыл сайын тұтынушылардың шағымы артып жатқанын көрсетті. Мысалы, 2023 жыл қорытындысында жалпы шағым саны 50 мыңнан асқан. Министр А.Шаққалиев тұтынушылардың өтініштері жыл сайын 50-70%-ға жүйелі түрде өсіп бара жатқанын жеткізді. 2024 жылдың 6 айында шағым 89% ұлғайған. Жаңа заң салдарлармен күреспей, халық наразылығына себеп болатын жайттарды азайтып, алдын алушы тетіктерді енгізуі қажет.
«AMANAT» фракциясының мүшесі, Мәжіліс депутаты Мұрат Әбенов қоғам үшін маңызды осы заң жобасын әзірлеуді Президент Қ.Тоқаев 2021 жылы тапсырғанын айтты.
– Елдегі дау-дамайдың көбі кішкене проблемадан басталады. Электр бағасы негізсіз көтеріледі, тауарлар жетпейді, ел коммуналдық не медициналық қызметтен алданады. Бұған дейін де тұтынушылар құқығын қорғайтын заң болды, бірақ ол сапалы қызмет атқармады. Себебі лоббистік нормасы көп болды, құзырлы органға ананы тексерме, мынаған барма, мынаны сотқа берме деп шектеді. Жаңа заң жобасы сапалы дайындалды. Депутаттар 360-тан астам ұсыныс берді. Ол арқылы тұтынушы құқығын қорғайтын омбудсмен институты енгізілмек. Сотқа дейінгі бітісу шаралары ынталандырылады. Ынталанбаса, айыппұлдар салынады, – деді депутат.
Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2024 жылғы 1 тамызда Қазақстан халқының саны 20 миллион 182 мың адамнан асты. Ендеше, Қазақстанда осынша тұтынушы бар. Алайда азық-түлік, киім-кешек, керек-жарақ, түрлі қызметте ауқаты мол, мүмкіндігі зор қазақстандықтардың ең сапалысын таңдау өрісі де кең. Салдарынан негізінен таңдауы жоққа тән қарапайым бұқара зардап шегеді. Олай болса, пәрменді, сапалы болып шықса, бұл заңды шын мәнінде «халықты қорғайтын халықтық заң» деп атауға болар.
Айхан ШӘРІП