БАҚ бұл екі жайтты да суицид деп жазды. Оқиғаның мән-жайы анықталып жатыр, себебі де сан түрлі: суицидке жетелеуі ықтимал онлайн ойындар, қиял-ғажайып сарындағы кітаптар, желідегі сілтемелер және тағысын тағы. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы суицид – бір ғана жағдайдың салдары емес екенін анықтады, соны ескерсек, өрімдей қыздардың өлім құшуының шын себебін анықтай аламыз ба?! Елімізде өзіне қол жұмсағандар, бұл қадамға барған, бірақ аман қалғандар жайлы мардымды дерек-дәйек, суицидтің себеп-салдары турасында сапалы және сандық зерттеулер жоқтың қасы. Оқушылардың өз өмірін қиюына онлайн ойындар себеп бола қалғанның өзінде оған кім тосқауыл қояды? Жақында «Суицидник» ойынын ойнаған бес жеткіншек жеті жасар баланы баспалдақтан лақтырып жібере жаздады, ол үшін сот ата-анасына 10 АЕК айыппұл салды. Бұл мәселеге шешім бола ала ма? Мамандар бұған не дейді?
Аягүл МИРАЗОВА,
Еңбек Ері:
Іші бос ұрпақтың дерті
– Өз өмірін қию – іші бос ұрпақтың дерті. Әл-Фараби атамыздың «Тәрбиесіз берген білім – адамзаттың қас жауы» дейтін қанатты сөзінің кебін кидік бүгінде, тәрбие мәселесін ақсатып алдық. Қандай да бір қателікке бой алдырған бүгінгі жас аспаннан жауды ма, жерден шықты ма? Қай ата-ана баласын өзін, қоғамды бүлдірсін деп туады, өсіреді? Бұл – қоғамның айыбы, бәріміздің кінәміз. Біз тәрбие мен білімнің тізгінін тең ұстауымыз керек едік. Алайда жас ұрпақты ұлттық болмысымызға бойлатып, ұлттық тәрбиемізбен өсіру міндетінен ажырап барамыз. Адамгершілік, білімге ұмтылыс, тәрбие көргендік, көрегендікке қатысты мысал іздесеңіз, ұлттық менталитетімізден де табамыз. Әйтсе де, біз өзі шетелге еліктеуден, соларға ұқсаудан жалықпайтын болдық. Әсіресе, осы білім мен тәрбие саласындағы өзгеріс те, еліктеу де, көшіру де қалыпты жайтқа айналып кетті. Біздің менталитетімізге сай ма, мінезіміз қабылдай ма – оған қарамаймыз, қажетсіз болса да қызыққыш болып алдық.
Осы тұста ұстаздың мәртебесі туралы айтудың да орайы келіп тұр. Бүгінде мұғалім оқушының кемшілігін көріп тұрса да, оны айтудан қалды. Өйткені мұндай ескертпені бала түгілі, ата-анасының өзі қабылдай алмайды, түсінбейді және айтқызбайды. «Сын түзелмей, мін түзелмейді» дейміз, оны ата-ана дұрыс қабылдауы керек. Жасөспірімнің өтпелі кезеңінде тап болатын түрлі келеңсіз жағдайына ұстаздар баланың ата-анасын, ал әке-шешесі керісінше мектепті кінәлап, бір-біріне сілтеп жатады. Педагогикалық ынтамақтастық дейтін әдемі ұғым бар: ұстаз, ата-ана және баланың өзі тәрбие мәселесінде бірігуі, бір-біріне көмекші болуы керек. Батыстың «еркіндігіне» әбден тойып, балаға тәйт деуге болмайды дегенді тренд қылдық, мұның соңы жақсылыққа апармайды. Әлбетте, «еркіндік» ұғымы жақсы, оны тәрбие ісінде ұтымды пайдалануымыз керек, алайда оның өз орны бар. Бала тәрбиесінің бірыңғай рецепті жоқ, әрқайсысының жан жарасын жүрекпен сезініп, шынайы жанашырлықпен тәрбиелеуге тиістіміз. Не ата-анаға, не ұстазға сырын айта алмаған бала жалғыз қалады.
Қазір әр баланың қолында түрлі гаджет бар. Олар кез келген ақпаратты еркін тұтына алады. Ал оның не көріп, нені санасына тоқып жатқанын бақылай алмай отырмыз. Себебі ақпараттық алаңды, әлеуметтік желіні, әртүрлі ойын-сауықты синтездейтін, соған ден қойып отырған ешкім жоқ. Мемлекет ұдайы балаға, жалпы қоғамға қолжетімді ақпаратты қадағалауы және оның ұрпақ үшін қауіптісіне тосқауыл қоюы тиіс. Министрден бастап мектеп қызметкеріне дейін алтынмен аптап, күміспен қаптап қойсақ та, олар бұл мәселені түбегейлі шеше алмақ емес, күші жетпейді. Жарасы жарылғалы тұрған істі билік өз бақылауына алуға тиіс-ті, мәселені алдымен мемлекет шешуі шарт.
Сымбат НҰРТАЗАҚЫЗЫ,
психолог-суицидолог:
Суицид – «айсбергтің шыңы»
– Суицид мәселесі бұрыннан еліміздегі ең өзекті тақырыптардың бірі болып отыр. Өкінішке қарай, бұл көрсеткіште Қазақстан әлемдегі алдыңғы қатарда тұрған 20 елдің ішінде 19-орында. Сондықтан адамның өз-өзіне қол жұмсауы – біздің елде ғана емес, әлемдегі үлкен мәселенің бірі. Әрбір 40 секунд сайын бір адам суицидтен қайтыс болса, жыл сайын 800 мың адам суицид салдарынан өз өмірін қияды. Бұрын бұл туралы көп айтыла бермейтін, қазір әлеуметтік желіде, басқа да БАҚ беттерінде жиі жарияланып жүрген соң суицид жасаушылар көбейіп кеткендей болып көрінеді. Шын мәнінде, мұндай көрсеткіштің деңгейі бұрыннан жоғары.
Қазір өкінішке қарай, суицидтің алдын алу шаралары тек білім беру ұйымдарында, оның ішінде мектептер мен колледждерде ғана жүргізіледі, ал жоғары оқу орындарында жүргізілмейді. Сонымен қатар баланың психологиясымен жұмыс істейтін мамандардың барлығы дерлік – педагог-психологтер, яғни мұғалім психологтер. Ал суицид психиатриялық бұзылыс ретінде қарастырылғандықтан, оның алдын алу үшін арнайы суицидолог мамандар қажет.
Қазақстандағы суицид мәселесі туралы ғаламтордан дерек іздей қалсақ, көбіне суицид көрсеткіштері мен әскердегі суицид шығады. Егер контент-талдау жасап қарасақ, осы ақпараттардан кейін бұл мәселенің алдын алу туралы ешқандай ақпарат жоқ. Ата-ана мен қоғам не істеуі керек екені туралы материалдар жиі жазылғаны жақсы.
Ал әлеуметтік желідегі «қараңғы» ойындарда суицидтік қауіп факторлары болуы мүмкін. Бірақ жасөспірімнің суицидке баруына мына екі фактор әсер етеді. Біріншісі – генетика. Егер арғы атасында психикалық ауытқулар болып, өзіне қол салғандар болған жағдайда ол келесі ұрпақта қайталануы мүмкін. «Галлюцинация» деген ұғым бар – көзге біреу көрініп, құлаққа сыбырдың естілуі болатын жағдайлар. Оның өзі қауіпті. Екінші фактор – бұрын-соңды жасалған суицидалды әрекеттер, бала кезде алған психологиялық траума (жыныстық, физикалық зорлық көруі, отбасындағы жағдай). Ойынға қайта оралайық. Бала бір ойын ойнап, қауіпке басын тігуі мүмкін емес. Оның арғы жағында басқа да проблемалары болатыны анық. Егер сол ойынды мың бала ойнаса, оның бәрі өз-өзіне қол жұмсай бермейді. Тек психикасы әлсіз не бұзылған бала ғана сондай әрекетке баруы ықтимал. Неге? Өйткені оның психикасының мықты болуы үшін бастапқы база жоқ. Ол жаңағы айтқаным – генетика не отбасылық жағдай. Содан кейін бала өзін осы өмірде қалдыруға тиісті ішкі я сыртқы тірегі жоқ екенін сезіне бастайды.
Жалпы, бала 18 жасқа дейін ата-анасының бақылауында болуы керек. Елімізде ата-ана мен бала арасында тығыз қарым-қатынастың жоқ екені байқалады. Оны балалармен сөйлесу үшін кемінде 15 минут бөлмейтінінен көреміз. 15 минут – ештеңеге алаңдамай тек баласымен отырып сөйлесу. Зерттеулер оның жоқтығын көрсетті. Балада үйден тыс жерде проблема болуы мүмкін. Егер бала отбасынан жылулық көрмесе, өзін ата-анасының алдында қорғанышы бар бала деп сезіне алмаса, сырттан келген қауіптерге төтеп бере алмай, оңай сынады. Бала үшін суицидке бару оңай жол емес. Суицидке бару – «айсбергтің шыңы».
Суицидке баратын адамда екі түрлі белгі байқалады. Біріншісі – сөзбен жеткізеді: «өмірден шаршадым, ертең менен құтыласыңдар» дегенді тікелей немесе жанама айтады немесе әлеуметтік желіге жариялайды. Екіншісі – іс-әрекетпен көрсетеді: баланың ұйқысы бұзылады, мүлде ұйықтамай не көп ұйқыға тәуелді болады, бірі тамақ көп жесе, бірі мүлде жемейді. Дімкәстік байқалады. Бұрынғы қызыққан дүниелеріне қызығушылығы бірден төмендеп, сабақ үлгерімі нашарлайды. Осындай белгілер байқалған кезде балаға психологиялық көмек керек екенін түсінуіміз керек.
Санжар ТҰРСЫНМЕТОВ,
психиатр:
Санаға бағынбайтын саңылау
– Соңғы уақытта жастардың суициді туралы ақпарат жиіледі. Бұл құбылысты ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың нашарлауы және гаджеттердің кері әсерімен байланыстыруға болады. Фрейд бойынша айтсам, баланың психо-эмоциялық қана емес, психо-сексуалды дамуында да ата-ананың рөлі жоғары. Әр ата-ананың тәрбие беру үлгісі де түрліше болып келеді. Мәселен, бірі гиперөбектеумен тәрбиелесе, екіншісі авторитарлы үлгіде тәрбие береді. Осы екеуіне үшіншісін қосуға болады. Ол – гипоөбектеу. Бұл дегеніміз қазақтың «баланы бетімен жіберу» дейтін сөзіне ұқсас дүние. Осы үш түрлі тәрбиенің негізінде бала жеткіншек жасқа келгенде психо-эмоциялық түрде ата-анасымен жиі конфликтіге түсетін болады. Қазіргі ақпарат таралу қарқыны дамыған қоғамда мұның көріністері баланың санасында «Мен тәуелсізбін, басқаға бағынбаймын» дегенді қалыптастырады.
Суицид жасау – тәуелділік құрбаны шегі. Тәуелділік белгілі бір нәрселермен шектеліп қоймайды. Баланың жаман дүниелерге әуес болып соған тәуелді болуы емшектегі кезінен бастап қалыптасады. Егер балада ему процесі дұрыс болмаса, анасы емізулі кезде агрессивті халде болатын болса бала сүтке қанбай өседі. Соның салдарынан баланың қандай да бір нәрсеге тәуелді болуы байқала бастайды, соның жетіспеуі туралы санасы үнемі хабарлап отырады. Одан кейін бала не істейді? Бейсаналы түрде осындай жайсыз оқиғаларға ұрына бастайды. Соңы суицидпен аяқталуы әбден мүмкін. Жаңа айтқанымдай, жан рахаты үшін қатерге бас тіккен жағдайдың кейбірінде сана оған жолатпай, оның қауіпті екенін айтса да өзін құрбан етуші санасын тыңдағысы келмейді. 12-қабаттан секірудің өте қорқынышты екенін санасы түсініп тұр, бұл кезде адам транс жағдайында болады. Транс деп отырғанымыз – сананың өзгерген күйі, онда ақпаратты сыни қабылдау тоқтатылады.
Жақында баланы құрбан қылу ниетіндегі жасөспірімдердің ата-анасы сот шешімімен 10 АЕК көлемінде айыппұл төледі. Мұндай жаза мәселені шешпейді, керісінше ушықтырады. Себебі 10 АЕК-пен жазадан құтылу адамда «кез келген нәрсені ақшамен шешуге болады» деген ой тудырады. Керекті жаза АЕК-пен шешілетін болса, кез келген қылмыскер қалаған қылмысын жасай береді және жасау кезінде ешқандай қорқынышы болмайды. Одан кейін мәселеге ақша араласқан жерде әділдіктің болуы мүмкін емес.
Кейбір суицид оқиғалары әлеуметтік желідегі жасырын ойындардан басталуы мүмкін. Ата-ана баланың ойын ойнап жүргенін қалай байқай алады? Біріншіден, бала тұйық болып, тіпті ата-анасымен дұрыс қарым-қатынас жасамайды, бұрынғыға қарағанда екеуінің арасындағы байланыс 70 пайызға төмендейді. Екіншіден, түрлі сылтаумен бейберекет ақша сұрауды әдетке айналдырады. Өз бетінше несие рәсімдей бастайды. Қосымша үйірмелерге қатысуы жиілейді, бұл сабақтан босаудың, уақытын сыртта өткізудің сылтауы ғана. Үйден заттар ұрлануы мүмкін. Басты белгінің бірі бала агресивті күйде жүреді. Сондықтан баланың әр іс-әрекетін ата-ана жіті бақылауда ұстауы керек. Бұл – демократиялық тәрбие. Оның белгілері бойынша, ата-ана баласымен үнемі дос ретінде қарым-қатынаста болуы керек. Бұл баланың өз бетінше дұрыс шешім қабылдауына мүмкіндік береді. Ал авторитарлы тәрбие (дауыс көтеру, ұрып-соғу, күш көрсету) баланың жан-жақты дамуына кері әсерін тигізеді.
Айсұлу МОЛДАБЕК,
әлеуметтанушы:
Ізсіз қалмас бұл кесел...
– Суицид туралы ақпараттың көбеюі суицид жасағандар санының артуымен тікелей байланысты. Қазір еліміз осындай көрсеткіш бойынша әлемде алдыңғы қатарда тұр. Бұл құбылыс жастарға қарағанда жасөспірімдер арасында өршіп тұр. Психологиялық мінез-құлқы қалыптаспаған, өмірлік дағдыларға бейім емес 11-15 жас арасындағы жасөспірімдердің әрекеті қоғамда алаңдаушылық тудырып отыр. Осы жастағы балалар телефоннан бас алмай, ойынның қызығына кіріп кеткен. Бұл жерде баланы белгілі уақыт арасында ойнату, қандай ойын екенін бақылау – ата-ананың жауапкершілігінде. Егер ойын ойнау арқылы бала рахаттанатын болса, өмірдегі дағдыларды ұмыта бастап, ойындағы әрбір пунктті қайталауға дейін барады. Мәселе тыйым салуда емес, сауатты ақпаратты беруде деп ойлаймын. Зерттеулер бойынша суицид жасау тәуекелділігі басым топтардағы оқушылар бойынан қызуқандылық пен агрессияның жоғары деңгейі көрініс тапқан, бұл екі тұлғалық қасиеттің суицидпен аса тығыз байланысы бар екенін айтпай кетуге болмас.
Суицид індетінің біз ойлағаннан да терең салдары бар. Бұл – бір адамның, яки бір баланың жарық дүниемен қоштасуы ғана емес, қоғам үшін орны толмас әлеуметтік, экономикалық шығын. Балалар мен жасөспірімдердің суициді олардың отбасы мүшелеріне айтарлықтай әсер етеді. Әркім өзіне-өзі «Мен кінәлі емеспін бе?» деген сұрақ қойып, өзінің марқұммен қарым-қатынасын еске алып, әрбір болған жанжалда өзін кінәлі санап, «субъективті» шешім жасайды. Тағы да бір үлкен зардаптардың бірі – жасөспірімдер арасындағы суицид ел экономикасына үлкен қиындық туғызады. Жас өскіннің өз-өзіне қол жұмсауы қоғамымыздың болашақтағы белсенді халқынан айырып, ел демографиясына әсер етеді. Өзін-өзі өлтіруді ойлаған жасөспірімдерді анықтап қана қою жеткіліксіз, олардың бетін бері қайтару және емдеу үшін кешенді шаралар болуы керек. Суицидтің алдын алуға бағытталған басқа тиімді шаралар жасөспірімдердің өмірлік дағдыларын арттыруға бағытталуға тиіс. Өмірлік дағдылары дамыған балалар өздерін жеке тәуелсіз сезініп, өзінің мәселелерін айналасындағылардан айыра алады. Олар белсенді, бастамашыл, болып жатқан оқиғаға жауапты, өзіне сенімді, өзіне деген ішкі бақылауын жоғалтпайтын болып келеді және әрине, суицидке бейім болмайды. Ресми деректер бойынша Қазақстанда жыл сайын 200-ге жуық жасөспірім өзіне қол жұмсайды. Мұның тек тіркелген жағдайлар екенін айта кеткен жөн.
Балалық шақта болған түрлі соққы суицидтік мінез-құлықты қалыптастыруға әсер етеді. Мысалы, суицид құрбандарының 30%-ы отбасы жағдайындағы қатал қарым-қатынас пен зорлықты басынан өткізген. Өмірдегі кейбір оқиғалар да жасөспірімдердің өзіне қол жұмсауына әсер етуі мүмкін.
Ал баланың қауіпті ойын ойнауының алдын алу кезінде бірінші кезекте ата-ана жауапты. Егер әлеуметтік желіде қауіпті ойынның ішінде жүрген балалардың ата-анасы жауапқа тартылған жағдайда салынған айыппұл мәселені шешпейді. Оның алдын алу үшін, біріншіден, білім беру мекемелерімен тығыз жұмыс істеу керек. Екіншіден, телефон ойындарына ата-ана бақылау жасауға тиіс.
Дайындаған:
Айдана НҰРМҰХАН,
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ