Бір, тіпті бірнеше күн бұрын жазылуы тиіс. Проблеманы шешу үшін мемлекет алғаш рет такси агрегаторымен келісімге келді. Соның арқасында кемтар жандар «Яндекс.Такси» арқылы керек кезде такси шақыра алады. Басқа олқылықтардың орнын қалай толтырмақ? Неге қызмет көрсетушілер мен мүгедектердің ата-аналары арасында дау туындады?
Қолдауда өңірлердің әлеуеті қандай?
Республика бойынша инватакси қызметі 2010 жылдан бастап іске қосылды. Ол мүгедек арбасымен ғана қозғала алатын және жеке көмекші қызметімен қамтуға мұқтаж, жүріп-тұруы қиын І және ІІ топтағы мүгедектігі бар адамдарды қолдаудың қосымша шарасы, әлеуметтік жоба ретінде енгізілді. Бертінде бұл қызметті тұрақты түрде ұсыну заңдастырылды. Көлік және коммуникация министрінің міндетін атқарушы С.Сәрсеновтің 2013 жылғы 1 қарашадағы №859 бұйрығымен «Автомобиль көлігімен мүгедектігі бар адамдарды тасымалдау жөнінде қызметтер көрсету қағидалары» бекітілді. Онда аталған қызметті көрсету шарттары реттелген.
Содан бері ескі қағидалар бірнеше рет жаңғыртылып, талаптары өзгерді. Өзгеріссіз қалғаны: инватакси қызметінің жұмысын ұйымдастыру сол бұрынғыдай жергілікті әкімдіктерге жүктелген. Салдарынан, қызметтің әлеуеті әр өңірде әртүрлі, ол жергілікті бюджеттің мүмкіндіктеріне тәуелді. Жергілікті билік мүгедектерді алып жүру үшін жабдықталған көлігі бар үкіметтік емес ұйымдар, кәсіпкерлік нысандары арасында тиісті мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс орналастырады.
Мысалы, елордадағы қызмет өңірлер үшін арман болса керек. Астана әкімі Жеңіс Қасымбектің мәліметінше, 2024 жылы қалада инватакси саны бірден 30 бірлікке артты. Егер былтыр елордада мамандандырылған осындай 117 көлік болса, қазіргі кезде саны 147-ге жеткен.
– Инватакси мүгедектігі бар жандарға тең мүмкіндіктер жасайды, әлеуметтік интеграциялануына, өмір сүру сапасының артуына, қозғалу еркіндігін жақсартуға әсер етеді. Маңызды проблема – кресло-арбамен қозғалатын мүгедектігі бар жандарды тасымалдауға арналған, мамандандырылған машиналардың жетіспеушілігі. Жыл сайын инватакси санын көбейтіп жатырмыз. Бұрын 50 машина болса, алғашқы кезеңде 113 машинаға дейін арттырдық. Қазір инватакси саны – 147. Бұл да қаланың қажеттілігін толық қамти алмайды. Сол себепті олардың санын арттыруды ары қарай да жалғастырамыз, – деді әкім Ж.Қасымбек.
Салыстырғанда, мысалы, бүкіл Қызылорда облысында мұндай 40 машина ғана қарастырылған.
«Биыл облыста инватакси қызметін 40 автокөлік жүзеге асырады. Атап айтқанда, аудандарда – 23, Қызылорда қаласында – 14, Байқоңыр қаласында – 3. Оның ішінде 11 автокөлік қана кресло-арбамен жүретін мүгедектігі бар адамдар үшін бейімделген. Сол 40 автокөліктің қызметін қамтамасыз етуге 2024 жылғы бюджеттен барлығы 124,3 миллион теңге бөлінді. 2024 жылы «Халық банк» АҚ Қызылорда мен Байқоңыр қалаларына 2 инватакси көлігін сыйға тартты», – деп хабарлады облыс әкімдігі.
Аналар неге жылайды?
Бүгінде қарапайым көліктердің өзі қымбаттап кетті. Мамандандырылған машиналар бағасы одан жоғары болғандықтан, көптеп сатып алуға жергілікті бюджеттердің жағдайы келе бермейді. Әкімдік қызметкерлері айтқандай, бір инватаксидің сатып алу құны 23 миллион теңге тұрады. Оның онын сатып алуға 230 миллион қаржы қажет болар еді. Алайда облыс әкімдіктері инватакси қызметін көрсетуге жыл сайын 100-200 миллион теңге ғана бөле алады. Табысы аз болғандықтан қоғамдық ұйымдар, кәсіпкерлер жаңа арнайы көліктерді сатып алуға ынталы емес, ол өзін-өзі ақтамайды. Сондықтан сала демеушілерге зәру.
Салаға маманданған «Оңтүстік Қазақстан облыстық оңалту қызметін көрсететін орталығы» корпоративтік қорының басшысы Бейіржан Қазахановтың түсіндіруінше, қағида бойынша І топтағы мүгедектігі бар, қозғалуы қиын, жеке көмекшіні, мүгедектер арбасын қажет ететін барлық адам инватаксиді пайдалана алады. Шынында, іс жүзінде такси бәріне бірдей жете бермейді.
«Инватакси – жергілікті бюджеттер қаржыландыратын қызмет. Әкімдіктер «Мемлекеттік сатып алу туралы» заңына сәйкес мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс арқылы сол қызметті сатып алады. Аталған критерийлерге сәйкес келетін барлық мүгедек жан инватаксимен қалаларда, облыс орталықтарында тегін жүре алуы тиіс. Инватакси жетпейтіндіктен, қызмет көрсетуде тек жұмыс істейтін және оқитын мүгедектерге басымдық беріледі. Бұрынғы заң бойынша инватакси қызметі бір көзден сатып алынатын және бірден 3 жылға келісім бекітілетін. Алайда 2023 жылдан бастап, ішкі мемлекеттік аудит департаменті үш жылдық келісім жасасуға рұқсат етпей қойды», – дейді сарапшы.
Бейіржан Қазаханов инватакси қозғалу мүмкіндігінен айырылған азаматтардың дәрігерге, әлеуметтік мекемелерге, жұмысына, оқу орнына баруы үшін жиі қажет болатынын айтады. Дүкенге, қонаққа, ойын-сауық орталығына, бассейнге, спорт кешеніне барғысы келетіндерге оны пайдалануға рұқсат етілмейді. Егер мемлекет кеңпейілділік пен қамқорлық танытып, кемтар жандарды қалаған жеріне тасыса, олардың әлеуметтенуіне, қоғамға еркін кірігуіне, толыққанды өмір сүруіне септесер еді. Ол болмаған соң, онсыз да жарымжан жандар өзін қоғамның қоры сезінеді, үйлерінен шыға алмай отырады.
коллаж: Елдар ҚАБА
Астана мен Алматыдан басқа жергілікті бюджеттердің мардымсыз қаржыландыруы, инватаксидің тапшылығы салдарынан мүгедектігі бар балалардың ата-аналары және инватакси қызметін көрсетушілер арасында дау-жанжал туындап тұрады. Соңғылары өз аяғымен жүре алатын балаларды тасуға құқығы жоғын айтады. Мысалы, инватакси қызметін көрсететін «Қамқор жүрек» мүгедектердің қоғамдық бірлестігі өкілдерінің айтуынша, оларға ІІ топтағы мүгедек балалардың ата-аналары тасымал бойынша көмек сұрап жүгінеді екен. Бұрын ІІ топтағы жарымжан жандарға да инватакси қызметі ұсынылатын.
«Біз аналарға енді мұндай балаларға қағида бойынша қызмет көрсете алмайтынымызды түсіндіреміз. Тек кресло-арбамен жүрсе және су қараңғы зағип болса ғана қызмет ұсынуымызға рұқсат. Мұны естіп, аналар қатты налиды, еңіреп жылайды. Кейбірі ашынып, айғайлап, қызмет көрсетуді талап етеді. Қолдарында барлық құжаты, дәрігерлік-консультативтік комиссияның (ДКК) анықтамасы, мүгедектік диагнозы бар. Біз не істей аламыз? Не қағидалар өзгертіліп, барлығына бірдей көмек ұсынуға мүмкіндік беруі керек, немесе ДКК анықтамасын беру ісін бақылауға алуы қажет», – дейді бірлестік өкілдері.
Қызмет алушылар санаты кеңейтілсе жөн
Қоғам белсендісі, қазіргі кезде ерекше баласының күтімімен отырған ана Ш.Сүгірбекова бұл проблеманы біраздан көтеріп жүр.
– Басқаны айтпағанда, Алматының өзінде менталды және физикалық бұзылысы бар балаларды ата-аналарының қалаған жеріне апаруы, тасымалдауы мәселесі өткір тұр. Мысалы, аутизмге шалдыққан балалардың ата-аналары баласының неофобиясының ауыртпалығын күн сайын жан-тәнімен сезеді. Мұндай ерекше балалар қарбалас тірліктен, шудан, адамдардың көп жиналуынан, жаңа нәрсенің бәрінен қорқады. Салдарынан, олар қоғамдық көлікпен, автобуспен, метромен жүре алмайды. Сол жерде баланың бойын қатты үрей буса, ата-аналары және дәрігерлер қол жеткізген жетістіктің бәрі жоғалуы, зая кетуі мүмкін, – дейді қоғам белсендісі.
Қоршаған ортасының қысымына жүйке психикасы шыдамай шыңғырған, жылаған кеміс балаларға жекіріп, жер-жебіріне жететін, шығуын талап ететін жетесіз жолаушылар кездесетін көрінеді. Бұл да ерекше балаларға және олардың аналарына алапат стресс.
«Аутизмге душар болған балалардың аналарының шамамен 99%-ы жұмысын тастап, бала күтімімен үйінде, жұмыссыз отыруға мәжбүр. Қазақстанда халық онсыз да аз, жұмыс күші тапшы. Сондай-ақ түрлі дәрігерлердің, логопед-дефектологтің, эрготерапевттің, ЛФК, АВА терапияның және басқа қызметтердің бағасы қымбаттап кетті. Ай сайынғы шығын 300 мың теңгеден асуы мүмкін. Салдарынан, ерекше балалары бар отбасылардың материалдық жағдайы төмен. Егер мұндай мүгедектігі бар балаларға да инватакси қызметі көрсетілсе, ата-аналардың қолы белгілі бір уақытқа босап, жұмыспен, кәсіппен айналыса алар еді. Биліктегілер бізді естісінші!» – дейді Ш.Сүгірбекова.
Алматы әкімдігінің жанындағы Қоғамдық кеңес ата-аналардың бастамашыл тобының өтінішін қарай келе, диагнозының ауырлығына байланысты қоғамдық көлікпен қозғала алмайтын балалардың үлкен санатын да инватаксимен қамтуды қолдаған. Осы және басқа ұсынымдар қолданыстағы қағидаларда белгіленген «тек кресло-арбамен жүретіндер» деген талапқа маңдай соғып тоқтайды екен.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жергілікті әкімдіктің әлеуеті жетіп жатса, инватакси қызметі көрсетілетін санатты кеңейтуге болатынын түсіндірді:
«Инватакси қызметін ұсыну республика бойынша Автомобиль көлігімен мүгедектігі бар адамдарды тасымалдау жөнінде қызметтер көрсету қағидаларымен реттеледі. Бірақ қатаң тыйым жоқ. Жергілікті бюджеттің мүмкіндіктері жетсе, жергілікті атқарушы органның шешімімен инватакси қызметі ұсынылатындардың санатын, сондай-ақ олар баратын жеткізу пункттері мен объектілер тізімін кеңейтуге рұқсат етіледі», – деп хабарлады ведомство.
Алайда бұл барлық жауапкершілікті әкімдерге аудара салуға ұқсайды. Қоғам белсенділері мәселе шешімін табуы үшін инватакси қызметі республикалық бюджеттен толық немесе қосымша қаржыландырылса дейді.
Ілкімді жобаның игілігі неде?
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жақыпова инватакси машиналарының тапшылығы проблемасын шешу үшін былтырдан бастап, «Астана және Алматы қалаларында такси агрегаторлары арқылы инватакси қызметтерін көрсету» пилоттық жобасы іске қосылғанын мәлімдеді. Айта кету керек, бұл жобада мүгедектер таксиді жиі қолдана алмайды, оларға әр өңірде такси қызметін пайдалану сағаты шектеледі, лимит белгіленген. Сондай-ақ таксимен бара алатын объектілер саны да шектеулі.
Министрліктің дерегінше, 2024 жылғы 1 қыркүйектегі жағдай бойынша мүгедектігі бар адамдар қос мегаполисте агрегаторлар арқылы инватакси қызметіне 114,1 мың рет тапсырыс берді. Салыстырсақ, 2023 жылдың қорытындысында инватакси қызметі 53,9 мың рет көрсетілген.
Еңбек министрі инватакси қызметінің проблемасы көп екенін білетінін жеткізді. Мысалы, азаматтар қызмет алу үшін кем дегенде бір күн бұрын телефон арқылы жазылуы қажет. Сондай-ақ көлігі сынса, инватаксиді ұзақ күтуге мәжбүр. Машинаның тапшылығы – бір төбе. Сондықтан министрлік екі қала әкімдігімен бірлесіп, тиісті көлігі бар такси агрегаторларын осы қызметке тартудың пилоттық жобасын бастады.
Бұл ретте басты шарт – агрегатор мұндай сапарлардың ақысына пайызын, комиссиясын қоспауы тиіс. Содан Яндекс әзірге пилоттық жобаға өтеусіз негізде қатысуға ниет білдірді. Сондықтан пилоттық жоба шеңберінде мүгедектер де Яндекс Go мобильді қосымшасы арқылы Инватакси қызметін қолдана алады. Бұл көлікті тезірек таңдауға, онлайн режимінде тапсырыс мәртебесін қадағалауға және жасалған сапарларға мониторинг жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Аталған қосымшада мүгедектігі бар адамдар жүргізушіге сапардағы ерекше қажеттіліктері туралы ескертуі үшін арнайы мүмкіндіктер экраны іске қосылды.
Мұнда кілтипан бар: ілкімді жобаға алғашқы кезеңде Астана мен Алматыдағы барлық мүгедектігі бар адам емес, тек фокус-тобы қатысады. Еңбекмині болашақта жаңа форматтағы сервисті мүгедектердің басқа тобына кеңейту және елдің барлық өңірінде кеңінен қолдану жоспарланып отырғанын жеткізді. Ол да жергілікті бюджеттердің әлеуетіне тіреледі.
Жалпы, инватакси қызметі жетілдіріліп, соған мұқтаж жанның бәріне қолжетімді етілсе игі. Сонда тағдырдан теперіш көріп, жанары жасаурап, мемлекет пен қоғамнан мейірім күткен мүгедек жандардың жабырқау тартқан көңілдері көтеріліп, өзіне деген құрметтің жылы лебі жандарын жылытары даусыз.
Айхан ШӘРІП