Бұрын «сатып алу құқығынсыз» таратылған арендалық баспананы жекешелендіруге рұқсат етіледі. Мемлекеттік тұрғын үй қорынан бірінші кезекте үй алатындардың санаты өзгереді. Үй кезегін қалыптастыру тәртібі жетілдіріледі. Реформа тағы қандай жаңашылдық әкелмек?
Ресми мәлімет бойынша 2021 жылы мемлекеттен әлеуметтік баспана алу кезегінде 300 мыңнан аз (286 мыңнан астам) адам тұрды. Ал 2024 жылдың бірінші жартысының қорытындысында тұрғын үй кезегінде тұрғандардың саны 650 мыңнан асып жығылған. Яғни, бірер жылда бірден екі еседен аса өсіп шыға келді. Соның ішінде 255 140-қа жуығы – халықтың әлеуметтік осал топтары. Қалғаны – құқық қорғау органдарының, бюджеттік салалардың қызметкерлері, шенеуніктер және мемлекеттік тұрғын үй қорынан үй алуға заң жүзінде рұқсаты бар баспанасыз қазақстандықтар.
Осынша адамның бәрін тұрғын үймен қамту мүмкін болмағандықтан, Үкімет бұл тізімге жыл сайын түгендеу жүргізіп, мыңдаған адамды кезектен шығарып тастайды. Мұның себебі әртүрлі: үміткер кезегі жетпей, дүние салады, шетелге көшіп кетіп, азаматтығын ауыстырады. Кейбірі жинақ жинап, өз бетінше пәтер сатып ала алады. Нәтижесінде, 2024 жылдың сегіз айында әкімдіктер жалпы саны 34 мың азаматты кезектен шығару туралы қаулы қабылдаған.
Бұған біріншіден, кезекте тұрған адамның немесе оның отбасы мүшелерінің жылжымайтын мүлкінің анықталуы, екіншіден, кезекте тұрған адамның отбасы мүшелері туралы деректердің сәйкес келмеуі, үшіншіден, әлеуметтік жағдайының сәйкес келмеуі (толық емес отбасы ретінде тіркелген жалғызбасты ана тұрмыс құрған, дәрігерлік комиссия кемтар жанның мүгедектігін алып тастаған және басқасы), төртіншіден, мемлекеттік қызметші мәртебесінің сәйкес келмеуі түрткі болыпты.
Бұл басы ғана: Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі келесі жылға дейін Қазақстан бойынша тағы 300 мыңға жуық адам тізімнен шығарылуы мүмкін екенін жариялады. Оның ішінде қатайтылған талапқа сай келмегендері, баспана сатып алғаны, заң бойынша енді тұрғын үй алуға өтініш беруге құқығы жоқ тұлғалар және басқасы бар.
Эскроу-шот ұсынысы ескерілсе жөн
300 мыңды үй кезегінен аластағанның өзінде елде баспанасыздық мәселесі шешілмейді. Жаңа талаптарға сәйкес келмегенімен, ол жандар бәрібір жетімбұрыш жағалап қала берері даусыз. Мәжіліс депутаты Нұргүл Таудың айтуынша, бүгінде елімізде 4,5 миллион адам үйге мұқтаж және оның 1,3 миллионы – жастар.
Тығырықтан шығар жол табу үшін парламентшілер Үкіметке бірнеше ұсыныспен шықты. Мысалы, Мәжілістің бір топ депутаты үй толық қолданысқа берілгенше, құрылыс компаниялары тартқан үлескерлердің қаражатын арнайы шоттарда «қатырып» қоюды ұсынды. Олардың пайымдауынша, сонда мыңдаған салымшы бітпейтін-қоймайтын құрылыстан азап шекпейді, баспанасыз қаңғымайды, қалаған кезінде сол шоттан салымын алып кете алады.
Жалпы, «Төлемдер және төлем жүйелері туралы» 2016 жылғы заңға сәйкес, эскроу-шот – клиент айқындаған шарттардың басталуына немесе орындалуына дейін банктік шот бойынша шығыс операцияларын жасауға үшінші тұлғаның құқығын шектей отырып, клиент осы тұлғаның атына ашатын ағымдағы шот немесе жинақ шоты. Сондықтан бұл тетік құрылыс саласына да қолдануға келер еді.
Алайда құрылыс министрлігі бұл бастаманы қолдаудан бас тартқаны белгілі болды. Ведомство депутаттық топтың тұрғын үй құрылысына «эскроу-шоттар» ұғымын енгізуге қатысты ұсынысын талқылағанын жеткізді. Сонымен қатар «эскроу-шоттар» тетігін енгізу мүдделі мемлекеттік органдармен егжей-тегжейлі пысықтауды талап ететіндіктен, Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі Ұлттық банк, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі мен Қаржы министрлігіне өз ұстанымдарын беру туралы жуырда сұрау хат жолдапты.
Депутаттық бастамаға ірі құрылыс алпауыттары қарсы болып отыр. Министрліктің ол қарсылықты еңсере алмағаны аңғарылады. Сондай-ақ министр Қанат Шарлапаевтың командасы жаңа заң жобасын жазып, оған мүдделі министрліктердің, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының, бизнес қауымдастықтардың келісімін алуға міндетті. Олар мұның бәрін қиынсынатынға ұқсайды.
– Негізі, осы тетікті енгізу үшін бірқатар заңға, соның ішінде Азаматтық кодекске өзгерістер енгізу қажет болатынын ескерген жөн. Бұл ретте «эскроу-шоттарды» пайдалану тұрғын үй құрылысы нарығына тікелей ықпал етеді және бастапқы нарықта жылжымайтын мүліктің қымбаттауына соқтыруы мүмкін. Бұл бизнес үшін үлестік құрылыстың инвестициялық тартымдылығын айтарлықтай төмендетеді. Халықтың сатып алу қабілетіне теріс әсер етеді. Министрлік «эскроу-шоттарды» енгізу мәселесі егжей-тегжейлі пысықтауды және мүдделі мемлекеттік органдар тарапынан жан-жақты қарауды талап етеді деп санайды, – деді Өнеркәсіп және құрылыс вице-министрі Иран Шархан.
Ол баспана кезегінде тұрғандардың санын азайтуға септесетін жаңа бір тетіктің іске қосылғанын айтып берді: «Бүгінде министрлік тұрғын үй кезегінде тұрған халықтың осал топтары үшін «Жалға берілетін тұрғын үйді субсидиялау» бағдарламасын қолға алды. Бұл бағдарлама аясында әлеуметтік осал топтарға жататын азаматтар нарықтан баспананы жалға алса, онда жалдау ақысының 50%-ын ғана өзі төлейді. Қалған жартысы субсидияланып, бюджеттен өтеледі», – деді Иран Шарханұлы.
«Шағын қабатты құрылыс» ұғымы енгізілмек
Депутаттардың айтуынша, құрылыс компаниялары «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заңның талаптарын айналып өту үшін тұрғын үй сатып алудың алдын ала шарттарын жасасады. Салдарынан заңға қайшы ондай шарттарды бекіткен сатып алушылар «үлескер» мәртебесіне ілікпейді. Сөйтіп, Қазақстанда алдын ала шарт жасасқан 6 800-ге жуық үлескер зардап шегіп отыр. Осыған орай Үкімет пен Парламент пәтерді сатып алудың алдын ала шарттарын жасасуға тыйым салу мәселесін пысықтап жатыр.
Өнеркәсіп және құрылыс вице-министрі И.Шарханның мәліметінше, қазір Парламентте «Кейбір заңнамалық актілерге құрылыс саласын жетілдіру және тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы қаралу үстінде. Онда құрылыс компанияларының заңнаманы белден басып, үлескерлердің қаражатын тартуына жол бермеу, мемлекеттік реттеуді күшейту бойынша қосымша шаралар көзделген.
Тарата айтқанда, оған сәйкес, біріншіден, алдын ала брондау, резервтеу шарттарын жасасуға тыйым салынбақ. Екіншіден, құрылыс компанияларына үлескерлердің ақшасын тартуға рұқсат алмай жатып, тұрғын үй кешенін жарнамалай бастауға тыйым салу ұсынылған. Үшіншіден, «тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заңын реттеу саласына «шағын қабатты құрылыс» ұғымы енгізілмек.
Төртіншіден, салушылар құрылыс мерзімдерін ұзарта беру мүмкіндігінен айырылуы ықтимал. Жобада құрылыс объектісін аяқтауды жобалық-сметалық құжаттамасында көрсетілген мерзімнен ары кеткенде 5 айға дейін ғана ұзартуға рұқсат ету ұсынылды. Бесіншіден, кеңес-консультация беру мәселелері бойынша Үлескерлерді қолдау орталығының жұмыс істеуін қамтамасыз ету талабы енгізіледі. Алтыншыдан, банктерге үлескерлердің ақшасын тартуға рұқсаты жоқ, бірыңғай оператордың кепілдігін алмаған тұрғын үй кешендеріндегі баспанаға ипотека беруіне тыйым салу қарастырылған.
Вице-министрдің айтуынша, ұсыныстар бойынша Үкімет қорытындысының жобасы Президент Әкімшілігімен келісілді. «Тұтастай алғанда, тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу саласында әзірленген тәсілдер мен қабылданатын шаралар үлестік құрылыс процестерінің заңдылығы мен ашықтығын, құрылыс нарығына барлық қатысушысының теңдігін қамтамасыз етуге, мемлекет тарапынан бақылауды күшейтуге, үлескерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған», – деді Иран Шархан.
Реформа не әкеледі?
Тұрғын үй құрылысы реформасы аясында «Кейбір заңнамалық актілерге тұрғын үй саясатын реформалау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» басқа бір заң жобасы да әзірленді. Таяуда оны Сенат бірінші оқылымда қабылдады. Заң келесі жылдың басында күшіне енеді деп күтіледі. Құжат қолданыстағы 5 кодекс пен 16 заңды өзгертеді. Бұл заңнамалық түзетулер үй кезегінде тұрғандардың қатарын азайтуға бағытталған.
Мысалы, бұған дейін шетелден Атажұртқа оралған қандастарға бірден үй кезегіне тұруға мүмкіндік берілетін. Мұның қисыны бар: оралман жатжұрттан тарихи Отанына жаңа ғана келді, олай болса, оның Қазақстанда үйі болуы неғайбыл. Енді көзқарас басқаша.
Сенаттың Экономикалық саясат, инновациялық даму және кәсіпкерлік комитетінің мүшесі Ләззат Рысбекованың түсіндіруінше, аталған заңмен Қазақстан азаматтарын және қандастарды мемлекеттік тұрғын үй қорынан баспана алуға мұқтаж деп тану шарттары өзгертіледі. Нақтылағанда, санитарлық-эпидемиологиялық және техникалық талаптарға жауап бермейтін баспанада тұратындар, жапсарлас бір үйде бірнеше отбасы болып тұрып жатқандар, сондай-ақ отбасында ауру адамы, бірқатар созылмалы аурудың ауыр түрлерінен зардап шеккен адамы бар отбасылар баспанаға мұқтаж деп танылмайды.
Сонымен қатар қолданыстағы заңнама бойынша мемлекеттік тұрғын үй қорынан баспананы бірінші кезекте алуға құқығы барлар ол құқығын сақтап қалады. Олардың санаты артады. Жаңа заң жобасына сәйкес, бірінші кезекте үй алу құқығына ие санаттардың тізбесіне: қазіргі Ұлы Отан соғысының ардагерлері, жетім балалар, көпбалалы аналар мен отбасылар сыртында, бірінші және екінші топтағы мүгедектігі бар тұлғалар, мүгедек баланы тәрбиелеуші отбасылар, ҰОС ардагерлеріне жеңілдіктері бойынша теңестірілген ардагерлер, басқа мемлекеттердің аумағында әскери іс-қимылдарға қатысқан ардагерлер және олардың жесірлері қосылмақ.
Қалай болғанда, мемлекеттің жетімбұрыш жағалағандардың санын азайтуға күш салып жатқаны аңғарылады. Президент тапсырмасымен «7-20-25», «Бақытты отбасы», «Наурыз», «Шаңырақ», «Отау» сияқты онға жуық бағдарлама аясында арзан ипотека ұсынылады. Көбінің мерзімі 2029 жылға дейін ұзартылыпты. Ол арқылы барынша көп отбасы қоныстойын тойлауы үшін көп баспана керек. Тек 2024 жылы тұрғын үй құрылысына 1,1 триллион теңге инвестиция құйылады деп жоспарланған. Соның арқасында құрылыс саласы қазірден экономиканы өрге сүйреген драйверге айналды.
Айхан ШӘРІП