Бүгінде құм қойнауына жасырынған асыл қазыналарымыздың ақиқатын ақтару мақсатында ежелгі қала орындарын аршып, кезең-кезеңімен зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Нәтижесінде, Тұран даласының тылсымдарына қанық болып жатырмыз.
«Түгіскен көсемі» жайында не білеміз?
Жуырда Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің 85 жылдығына орай Сыр тарихынан тін тартқан құнды жәдігерлердің реконструкциялары халық назарына ұсынылды. Атап айтқанда, «Түгіскен көсемі» мен «Жетіасар ақсүйек әйелі» рекон-струкциялары өткен тарихымыздан сыр шертті.
Жалпы, бұл қос жәдігер төңірегінде бүгінгі ұрпаққа не белгілі? Зерттеу нәтижелері не көрсетті? Осы жайында тарихшылардың тың деректерін ақтарып көрдік.
Негізінен, «Түгіскен көсемі» реконструкциясы Оңтүстік Түгіскен ескерткішіне ХХ ғасырдың 60-жылдары Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы жүргізген қазба жұмыстары нәтижесінде табылған алтын қылышты сақ көсемінің мүрдесі негізінде орындалған. Құнды жәдігердің нұсқасы ежелгі темір дәуіріндегі Оңтүстік Түгіскеннен табылған материалдар бойынша б.з.д. V-VII ғасырлардағы тарихи-технологиялық ерекшеліктерді ескере отырып жүзеге асырылған. Реконструкцияға Ресейдің Мемлекеттік тарих музейінің қорындағы және Мәскеу қаласындағы Миклухо-Маклай атындағы Антропология және этнология институтында сақтаулы жәдігерлер нұсқасы пайдаланылыпты. Мамандардың мәлімдеуінше, Оңтүстік Түгіскен қорымынан табылған көсем бейнесінің қайта жаңғыруы Арал маңы сақтарының киім-кешек элементтері, қару-жарақтары мен қосымша бөлшектері туралы тың жаңалықтар ашып отыр.
«Археологиялық зерттеу барысында Оңтүстік Түгіскеннен 34 оба және солтүстік топтағы кесенелер маңынан қазылған 4 оба, барлығы біздің заманымызға дейінгі VІІ-V ғасырлармен мерзімделетіні анықталған. Сонымен қатар археологиялық қазба барысында Оңтүстік Түгіскен жерлеу құрылысынан алтын қылышты сақ көсемінің мүрдесі ат әбзелдерімен бірге табылған. Бұл бірегей жәдігерлер сол кезеңде Мәскеу қаласына әкетілген. Қазіргі уақытта аңдық стильде безендірілген алтын қылыш Мәскеудегі мемлекеттік тарихи музейінде сақтаулы», – деп түсіндірді бұл жайында Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейі «Археология және этнография» ғылыми-зерттеу бөлімінің меңгерушісі Айгерім Беккулиева.
Негізінен, «Түгіскен көсемі» костюмі қызыл түсті престелген күдері матадан дайындалған. Мамандар костюмнің арнайы матадан тігілуінің өзіндік мәні жоғары екенін алға тартады. Бөлім меңгерушісінің айтуынша, ежелден қызыл түстің терең символдық мәні бар. Ол отпен, қуатпен және өміршеңдікпен тікелей байланысты, сондай-ақ жоғары мәртебе мен алапат күшті білдіреді. Бұл түс сақ мәдениетінде салтанатты және ғұрыптық киімдер үшін жиі қолданылып, адамның маңыздылығы мен жоғары лауазымын айқындайтын болған. Соған орай, престелген күдері көсем мәртебесі мен әскери қасиеттерін айшықтайтын беріктікті қамтамасыз етеді. Сондықтан күдері көсемнің киіміне жоғары статус беріп қана қоймай, көшпелі өмір салтында қажетті функционалдықты қамтамасыз етуге негізделген.
Сол сияқты «Түгіскен көсемі» костюмінің алтын әшекейлері түпнұсқа технология бойынша жасалыпты. Әшекейлер, оның ішінде аңдық стильдегі элементтер ежелгі қолөнершілердің шеберлігін және әрбір элементтің қасиетті мағынасын көрсететінін алға тартады.
Ал «Түгіскен көсемінің» маңызды атрибуттары болған қылыш пен қанжар темірден жасалыпты. Бұл оның әскери мәртебесі мен тайпаны қорғаушы рөлін айшықтайды екен. Ал қылыш пен қанжардың қынасы ағаштан жасалып, терімен қапталған. Бұл элементтердің барлығы иесінің жоғары лауазымын, сондай-ақ оның әскери ерлігі мен артықшылықтарын айғақтайтыны мәлім болып отыр.
«Жетіасар ақсүйек әйелі»
Қызылорда облысы Қармақшы ауданында ежелден тіршілік ошағы болған жалпы саны шамамен 50-ден аса қамал-қалалар бой көтерген. Оның 27-сі Жетіасар алқабында 5-7-ден топ-топ болып орналасқан, Нақты айтқанда, Сырдарияның көне салаларының бірі – Қуаңдария мен Ескідарияның бойына салынған. Ежелгі қалалардың қазіргі үйіндісінің биіктігі 18-20 метрге жетеді. Асарлардың барлығы әртүрлі деңгейде тұрғызылып, қорғаныс жүйелерімен қоршалған.
Жалпы, Жeтiacap қалаларын зерттеу жұмыстары кезең-кезеңімен жүргізіліп келеді. Соның негізінде 1973 жылдан бастап 1990 жылдардың соңына дейін Жетіасар шатқалында кең көлемді Алтын асар, Томпақ асар, Бидайық асар, Кіші және Үлкен Қосасар мен 700-ге тарта обаларға қазба жұмыстары жүргізілген. Нәтижесінде, обалардан киім-кешек, әшекей бұйымдардың бай коллекциясы табылған. Бүгінде бай материалдық мәдениет кешеннің басым бөлігі Ресейдің Шығыс музейінде, ал бір бөлігі көрші елдің Мемлекеттік тарихи музейінде және Н.Миклухо-Маклай атындағы Этнология және артропология институтының қорында сақтаулы.
Көп жағдайда өте көне ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу сәтінде киім-кешек қалдықтары сақтала бермейді екен. Зерттеу нәтижесімен жeтiacapлық қорғанасты, жерасты молаларының және барлық кірпіш табыттарының 84,4 пайызы ерте кезеңде тоналғаны анықталған. Алайда соған қарамастан жeтiacapлық жерлеу орындарынан біршама киім-кешек бөлшектері табылыпты. Қаңқалардың қалпына қарап, тонау әрекеті мүрделер жерлегеннен кейін көп ұзамай болғаны анықталған. Сол заманда мүрде тонаушылар тек бағалы заттарды ғана иемденгені мәлім болып отыр. Дейтұрғанмен, тоналған жерлеу заттарының қалдықтары арасында біршама қызықты жеке керек-жарақтар, сәндік бұйымдар, киім-кешектер болған деген болжам бар.
Осы орайда жeтiacapлық жібектен және мақтадан жасалған маталарды зерттеген А.Елкина, тігін бұйымдарының алты түрін анықтағаны айтылады. Соның ішінде ұршықта қолдан түтілген жіптерден тоқылған қарапайым құрылымды мақта маталар едәуір бөлігін алып отыр.
Негізінен, зығырдан жасалған мұндай маталар этнографиялық мәліметтер бойынша Шығыс Европа халықтары арасында кеңінен қолданылған көрінеді. Біздің жағдайда кесте, күлгін түспен боялған жіппен жасалған.
Жeтiacapлық қорғандарда кездестірілген кәріптас түймелер Балтықтан, ақық тас Индиядан, шынылары Сириядан және Мысырдан, агат геммалар Ираннан, шығыс еуропалық және орталық еуропалық фибулалар мен білезіктер, өзге аскессуарлар Жeтiacapлық байланыстардың кең спектрін аңғартады.
Сыр даласы шежіреге бай
2004-2005 жылдары «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Шірік-Рабат қалашығына археолог-ғалым Жолдасбек Құрманқұловтың жетекшілігімен зерттеу жұмыстары жүргізілді. Осы археологиялық экспедиция нәтижесінде жерлеу құрылысының №1 нысанынан сақ жауынгері және оның әйелінің сүйектері анықталды. Қабірханадағы мәйіттердің жанынан ұзындығы 1 метрден асатын семсер мен белінің тұсынан белдіктің қалдықтары табылды. Семсердің ромб тәрізді болып келетін жетесі мен конус тәріздес балдағы қоладан құйылса, ал белдік қола жапсырмалар жене тас түймелермен өрнектелген. Сонымен қатар осы мәйіттің оң жағындағы жамбас сүйегінің тұсынан темір қанжар сынығы, құрбандық малының сүйектері, қыш құты мен күміспен құрсауланған ағаш тостағанның қалдығы шыққан. Ал мәйіттің аяқ жағынан қыштан жасалған шырағдан, әртүрлі пішіндегі алтын жапсырмалар табылған.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша, ер адам – Тәңірдің мейіріміне бөленген сақ жауынгері. Оған мүрденің бас жағынан табылған «Тәңірдің мейіріміне бөленген батыр» деген парфян жазуы бар қыш құмыра-көнек дәлел.
Осы қазба жұмыстары барысында табылған археологиялық материалдарды, яғни алтын жапсырмалар, әшекей бұйымдар, қару-жарақтар, хош иістендіргіш культтік бұйымы, қыш құмыра-көнек сынды бұйымдарды негізге алып, археолог-ғалымдармен «Шірік-Рабат сақ жауынгері» реконструкциясын дайындады. Оны елге белгілі реставратор Қырым Алтынбеков 2023 жылы жасап шығады.
«Осы орайда тағы бір айта кететін жәйт, 2019 жылы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті мен Өзбекстандағы МИЦАИ ұйымының бірлесе атқарған археологиялық қазба жұмыстары кезінде Сығанақта №3 қазба нысаны (сағана) орны қазылып, алтын әшекей бұйымдар табылды. Атап айтқанда, бойтұмар, сырғалар, түймелер, маржан моншақтар тарихи жәдігерлер қатарын толықтырды. Археолог мамандардың айтуынша, сағана Сығанақтағы ақсүйектер әулетіне тиесілі. Сағанадан табылған әшекей бұйымдар таяуда Қарағанды облысында зерттеліп, гиперреалистік бейнесі жасалған «Болған ананың» әшекей бұйымдарына ұқсас екені анықталды. Соған орай, сағанада табылған жәдігерлердің ғылыми негіздемесін басшылыққа алып, Алтын Орда кезеңінің ақсүйек әйелінің, яғни «Сығанақ ханшайымының» гиперреалистік бейнесі де жасалды. Негізінен, Сыр даласы – ежелгі өркениеттің ордасы болған құнды деректерге бай өлке. Бұған дейін жүргізілген зерттеу нәтижелері осыны аңғартады. Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің биылғы 85 жылдығына орай осынау құнды жәдігерлерімізді реконструкциялау жұмыстары да бекер емес. Осы арқылы өскелең ұрпақтың жадына өткен тарихымыздың мол мұрасын сіңіруді мақсат тұттық», – деп ойын толықтырды музейдің бөлім меңгерушісі Айгерім Беккулиева.
Жалпы, Сыр өңірінен табылған құнды жәдігерлер, оның ішінде әйелдер киімдері мен әшекей бұйымдарының ғылыми жаңғыртпасын жасау әлі де өздігінен сұранып тұрғаны аңғарылады. Сондықтан да осы жинақталған жәдігерлерге тыңғылықты зерттеу жүргізілсе, Тұран жауһарлары төңірегінде көптеген тың деректер ашылары сөзсіз.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы