Кісіні мақтау қиын. Сондықтан оның ісін мойындасақ та жететін сияқты.
Шерубай терминологияны диссертациялық тақырып етіп арнайы зерттеуге алған кезде күмәнді ой көп болды. Жалпы, тіл білімінде сонау заманнан жауыр болған тақырып қой, тіпті қазақ тіл білімінің өзінде ғасырға жуық зерттеу тарихы бар мәселені қаузағаннан не табар екен деп күттік. Нәтижесі күткенімізден асып кетті. Ғ.Мүсіреповтің: «Тіл – ұлттың мәңгілігінің мәңгі мәселесі» дегені бар. Шерубай терминнің де ұлттың мәңгілігінің мәңгі мәселесі екенін көрсетіп берді. «Терминологиялық өріс», «терминдену», «терминжасам», «терминқор», «терминбөлшек», «терминүлгі» деген санаттардың сырын ашып берді. Осы атаулардың қазақ тіліндегі авторы болуға оның толық хақысы бар. Терминологияның даму жолдары, даму қағидаты, қазіргі міндеттері мен оларды шешу жолдары тағы басқа мәселелер Құрманбайұлының еңбектерінде егжей-тегжейлі пайымдалды.
Терминді зерттегеніне қарап Шерубайды жалаң терминолог деуге тіпті болмайды. Термин мәселесіне келгенде, ол – семасиолог, түркітанушы, психотілтанушы, әлеуметтік тілтанушы, прагматолог, грамматист.
Алаш зиялыларының терминологиясын жан-жақты талдап, түгелдей саралап, түгендей тіркеп, оны бүгінгі күн қажетіне орайластырған – Шерубай Құрманбайұлы. Әлихан Бөкейханнан бастап, Ахмет Байтұрсынұлына арнайы тоқтап Жүсіпбек Аймауытұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Міржақып Дулатұлы, Қошке Кемеңгер т.б. ондаған қайраткердің терминтүзімін парықтап берді. ХХ ғасыр басындағы лексикография, терминографияны жұртшылыққа таныстырып, түсіндіру қарекеті айрықша атап көрсетуді қажет етеді.
Түркі тілдерінің ортақ терминқорын түзу ісінде қайраткерлік көрсетіп жүрген – осы ғалым.
Шерубай Құрманбайұлының «халықаралық» деп әспеттеп жүрген терминдер турасындағы тұрғысы ана тілін қастерлейтін азаматтардың көкейтесті күйіндей.
Қазақ терминологиясы бойынша білім берудің жосығын салған да осы ғалым.
Зерттеулерден, оқулықтан, сөздіктен, библиографиядан тұратын «Қазақ терминологиясы» (Алматы: «Сардар», 2014) атты зор көлемді еңбегі өткен ғасыр мен жаңа ғасыр нәтижелерін түгендей түйіндеген, ғасырға жетер еңбек болды.
Осыған орай мойындауымыз керек: Шерубай Құрманбайұлының зерттеулерінің арқасында бұрын лексикологияның бір тармағы ғана болып жүрген қазақ терминологиясы дербес ғылыми пән, сала болып шықты. Басқа тілтанушылардан бір ерекшелігі – мемлекеттік қызметтегі басшылық лауазымын осы ғылымды дамытуға пайдаланды.
Шерубайдың терминологиямен бірге атау іліміндегі еңбегін де ерекше мойындау керек. Мұны жалпы тіл білімінде «тілдік номинация» деп жүр. Арнаулы атаулар, жаңа атаулар, көпсыңарлы атаулар, қос сөз атаулар, будан атаулар т.б., оларды қолдану жайы – бұлар да Құрманбайұлының қаламы қамтыған мәселелер. Атау болған соң уәжділік мәселесі де тыс қалмайды.
Шерубай Құрманбайұлын аударматанушы ретінде де мойындауға тура келеді. Аударма дегенде, ол көркем аударманы нысан еткен. Әлем классиктерінің шығармаларының қазақ тіліне аударылған нұсқаларын талдаған. Көркем аударманың лингвистикалық мәселелерін талқылауды көздейді. Көркем аударма десек, алдымен аудармаға әдебиеттану тұрғысынан қарайтындардың мәселесі көлденеңдеп шығады. Олар аударманың тілтанулық аспектісіне әріпқой аудармаға жол ашады; жекелеген тілдік бірлік, жеке сөз, сөз тіркесі, сөйлемге үңілудің салдарынан шығарманың тұтастығы назардан тыс қалады, түпнұсқа идеясы, автордың концепциясы еленбейді деген сияқты сын айтады. Әрине, тіл білімінің бір кезеңдегі даму деңгейіне байланысты бұл сын белгілі бір дәрежеде орынды да болатын. Алайда қазіргі тіл білімінің көтерілген деңгейі бұл қиындықты еңсереді. Қазір тіл білімі жеке сөз, грамматикалық тұлға, сөйлем тағы сол сияқты мәтін деңгейінен қаралады. Мәтін тұтастығы мен байланыстылығын, автор тұрғысын да лингвистика ғылымы саралап бере алады. Аударманы тілдік жағынан қарау дәлдікке, деректі нақтылыққа жол ашады, тілдерді салғастыру арқылы неғұрлым жалпылаушы мәні бар қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Бұл аударматануды заңдылықтарға негізделген объективті ғылыми пән етеді, практикалық мәнін арттырады.
Осыны жат сабағындай білетін ғалым аударманы зерттеудің өзіндік жолын анық тапқан. Ол – аудармадағы сөзжасам құбылысы. Қазақ тіл білімінде аудармадағы сөзжасам алғаш рет арнайы сөз болып отырғанын ескерсек, Ш. Құрманбайұлының «Көркем аудармадағы жаңа атаулар: жасалуы мен қолданылуы» (Астана: Фолиант, 2017. –560.) монографиясын соныға тартқан зерттеу деп санауға болады.
Шерубай Құрманбайұлының лексикографиялық еңбектері бір пара. Бұл оның ғылыми шығармашылығының бір ерекшелігімен орайлас. Оны мен «сөз геологі» деп атар едім. Сөз іздеудің бейнетін ол «сатып алады». Ол бейнеттің зейнетін кешу пешенесіне жазылғандай.
Тіл мәдениеті де назарынан тыс қалған емес. Баспасөз тілін үнемі бақылап отырады. «БАҚ және сөз мәдениеті» кітабы – осының дәлелі. Ел назарын аударып отырған «Сөзтүзер» атты қателер сөздігін түзуге басшылық еткенін де ел біледі.
Абай айтқандай, «сөз танитын кісі болса», Шерубайдың ізі қазақ сөзінде сайрап жатыр.
Жантас ЖАҚЫПОВ,
филология ғылымының докторы, профессор