Оны біз этнограф деп толық айта аламыз. Оның да өзіндік себебі бар. ХХ ғасыр басында өмір сүрген, сталиндік зұлматтың құрбаны болған қалам иесінің шығармашылығы аз зерттелген жоқ. Десек те, Әуезовше айтқанда, «Дала, «Күйші», «Құлагер»... Осы үш поэма тұсында қазақтың Абайдан кейінгі поэзиясы аса биік ірі сапа табатыны» даусыз.
«Тау суындай сылдырлап»
Бұл туралы ғалым Рымғали Нұрғали былай деп жазады: «қазақ жаңа әдебиетінің бастау қайнарында тұрған құдіретті талант иелерінің бәріне тән ортақ асыл қасиет – көпқырлылық. Бұл ерекшелікті ақын, драматург, прозаик Ілияс Жансүгіров шығармашылығынан да көруге болады. Халық өмірін реалистікпен бейнелеген дарынды қалам иесінің әр жанрдағы туындыларының ішінде ерекше жарқырап тұрған оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады», – дейді.
Қайраткердің өлеңдеріндегі сұлу сөз, көркемдікті зерттеген ғалым болмаған ба? Соңғы жылдары Ілияс неге көп айтылмай кетті? Айтылса да қайраткердің этнографиясына тоқталған ғалым бар ма? Біз бұл сауалымызды профессор, алаштанушы ғалым Айгүл Ісмақоваға қойғанымызда, ілиястанушылар азайып кеткенін, Ілияс Жансүгіров шығармашылығы соңғы жылдары көп зерттелмей қалғанын айтты. Ғалымның айтуынша, бұл тақырыпқа барған зерттеушілердің бірі – Рымғали Нұрғали. «Ол өзінің Ілияс туралы жазған бір мақаласында айтады. «Ілиястың этнографиясы «Күйші» поэмасында, «Құлагерде» көрініс табады. Совет үкіметі ұлттық құндылықтардың бәрін жоюға кіріскенде Ілияс осының бәрін жазып кетті», – дейді. Ілияс өлеңдерін оқып қарасаңыз, қазақтың ұмытылып бара жатқан атауларын, мәселен, Жетісу өңірінде өсетін гүлдердің атауын санап шығады. Ілияс этнографиясы туралы Рымғали Нұрғалидан кейін ешкім жаза қойған жоқ. Ілиястанушылар да бұл тақырыпқа бара қоймаған секілді», – дейді Айгүл Ісмақова.
Рымғали Нұрғали «Соғайын сөзімнен бір сұлу сарай» деген мақаласында: «Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған», – деп жазады. Ғалымның бұл сөзінің растығына Ілияс мұрасын парақтағанда көз жеткізетініңіз анық. Тілі орамды, құйма құлақ, зерек Ілияс ұлттың ұлттық дүниесін, яғни «көпі киген қазақты ңқара өлеңін шекпен жауып өзіне қайтарғанын» байқайсыз.
Рымғали Нұрғали жазбасынан байқағандай, Жансүгіров өлеңдерінде табиғаттың көркемдігі ерекше көрініс табады. Ғалым жазбасында: «Ақын Ыстықкөл, Балқашкөлді, Шу, Іле, Шелек, Көксу өзендерін, таутасты, қиын жынысты өзен-көлді мекен ететін сілеусін, ілбіс, аю, бұғы, бұлан, қасқыр, шиебөрі, қарсақ, сусар, бұлған, жанат, тау теке, арқар, құлжа, қарақұйрық, марал секілді аңдарды, тасқара, балта жұтар, ақбас құмай, бүркіт, лашын, тұйғын, қырғи, құрмықи, ителгі, тұнжыр, тынар, тұрымтай, бидайық, тығанақ, үкі, құладын, бұлбұл секілді құстарды, шымшық, шөже, тоқылдақ секілді торғайларды өлеңге қосады. Ал мұнда айтылатын ағаш, шөп атаулыдан тұтас ботаникалық бауды толтыруға болатындай, олар: қарағай, тал, долана, ұшқат, шетен, ырғай, арша, қызыл қайың, ақсасық, барша, шынар, шырғанақ, сөңке, терек, сөгет, емен, үйеңкі, шырғай, тораңғы, сарыағаш, қойқарақат, жиде, тобылғы, түйеқұйрық, бауырқұрт, қараған, шеңгел, шілік; сарыкүйік, тауқонақ, шәйшөп, маңқа, құлынембес, сүттіген, еңлік, мейіз, киізкиік, ақшалғын, көкемарал, бетеге, раң, жапырақ теңге, балдырған, у қорғасын, шүлкеуір, шырыш, шытыр, мықтамыр, жуа, рауғаш, жаушыпырақ, балауса, сорғыш, селдір ермен, бақ-бақ, сыбызғы, жалбыз, құлмақ, қарақияқ, шоқайна, меңдуана, сора, шақпақ, қурай, шырмауық, кендір, қылша, жыланқияқ, қоға, жуа, сарымсақ, қымыздық, қызсаумалдық, қалақай, құстаңдай т.б.» туралы мысал келтіреді.
Қалай таңдай қақпайсың? Мына атаулардың көбі қазір ұмыт қалғаны рас. Ғалым Рымғали Нұрғали айтқанындай, Ілияс Жансүгіровтің жазушылық кемелденуінің сапалы бір белгісі қазақ халқының өмірін, өткен оқиғаларды бейнелегенде даму, өзгеріс процестеріне тарихи тұрғыдан қарап, әлеуметтік-қоғамдық проблемаларды жеке адамдардың тағдыры, нақты, реалистік көркем тұлғалар арқылы бейнелеуінен көрінеді. Осындай туындының бірі «Күйші» поэмасының оқиғасына автор араласпай, сюжеттің табиғи ағысына жол берсе, «Құлагер» (1936) поэмасының көркемдік құрылысында құнарлы өзгешеліктер, тынбай ізденген өрен жүйрік суреткер тапқан тамаша жаңалықтар, эстетикалық игіліктер бар. Мойындауымыз керек.
«Тасқында, тау суындай, көңіл жыры»
«Ілияс Жансүгірұлы – тұңғиық терең тұлға. Ол – 44 жылдық қысқа ғұмырында ұлт әдебиетінің бар жанрына қалам тартып, жаңа түр, жаңа жанр тудырып, көркем ойдың арнасын кеңейткен әмбебап қаламгер. Өкініштісі, ақын шығармалары 1958 жылдан бастап қайтадан әдеби-ғылыми айналымға түссе де қызыл қуғын жылдарында біртуарымыздың көптеген дүниесінен көз жазып қалыппыз», – дейді ғалым, ілиястанушы Елдос Тоқтарбай.
Оның айтуынша, Ілиястың ашылмаған, зерттелмеген қыры өте көп. Ақынның шығармашылығындағы зерттелмей жатқан саланың бірі – этнографиялық еңбектері. «Ілекең қазақ этнографиясын, мәдениетін өлеңдерінде кемеліне жеткізіп жырлап, сыр-сипатын, сынын, табиғатын толық ашып көрсеткен. 1927 жылы шыққан «Беташар» кітабында ақын қазақтың салт-дәстүрлерін суреттесе, 1928 жылы «Сағанақ» кітабында «Ұршық» (жеңгемнің жыры), «Сабын», «Саптыаяқ», «Тас шешей» өлеңдерінде ұмыт қалған дәстүрлерді жаңғыртып, оқырманына насихат қылады. Бұл оның алғашқы өлең кітаптарында көрініс тапқан дәстүр мен тұрмыс-салт жырлары еді. Кейін ақын қазақ балалар әдебиетінің түрлері мен жанрларын тудырып, өтірік өлең, жаңылтпаш, жұмбақ, ырым-тыйым сөз, мазақтама, суреттеме, төрт-түлік пен табиғат атауларына арналған тақпақтарында қазақ этнографиясының озық үлгілерін жасайды», – дейді ғалым.
Ақынның әйгілі «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмалары да тұнып тұрған этнография. «Оқырман жүрегінен ойып тұрып орын алған әйгілі поэмаларында қазақтың өзіне ғана тән салт-санасы мен дәстүрі, мәдениеті, көшпелі өркениеті асқан шеберлікпен ерекше суреттеледі. Қазақтың құсбегілік, атбегілік һәм аңшылық қырлары өнер тілінде теңдесіз бейнеленген. Қазақтың жанының жылқымен біте қайнасқанын Жансүгірұлы ұлттық психологизм көзімен қарап, бәйге ойыны мен ас беру дәстүрін жеріне жеткізіп жазады. 2024 жылдың маусымында менің жетекшілігіммен «Ілияс Жансүгірұлы шығармашылығындағы этнографиялық мәселелер» тақырыбында магистрлік диссертация жазылып, жоғары деңгейде қорғалды. Осы жылдың соңына дейін Ілияс Жансүгірұлының «Этнографиялық этюд» кітабын шығарамын. Бұл кітапқа ақынның 1921-1937 жылдардағы күнделіктері мен жұмыс дәптеріне жазылған, әртүрлі экспедиция кезінде жазып алған этнографиялық-фольклорлық мұрасы, ойлары мен пікірлері енді. Бір сөзбен айтқанда, Ілиястай дара дарынның қалың қазаққа жетпеген талай саф алтындай мұрасы бар. Соның бәрінің шашауын шығармай, қыздың жиған жүгіндей қылып оқырманға ұсыну – міндет. Міндет қана емес, азаматтық парыз, зерттеушілік мұрат», – дейді Елдос Тоқтарбай.
Профессор, ғалым Айгүл Ісмақова Ілиястың шығармашылығы соңғы жылдары зерттелмей қалғанын айтқан еді. Елдос Тоқтарбай да қайраткердің этнографиясы ескерусіз қалғанын жоққа шығармайды. Бүгінде Жансүгіров мұрасын індетіп, зерттеп жүргендер де көп көзге шалынбайды. Әйтпесе, Ілияс деген терең мұхит ғой, қазған сайын мол мұраға кенелетініміз анық. Оның табиғат лирикаларының өзі бір бөлек әлем, ол әлемді толық аша қоймағанымыз белгілі. Бірен-саран ғалымдар болмаса, толық шығармашылығы зерттеліп, зерделенген жоқ. Ілияс Жансүгіров мұрасына биылғы 130 жылдығында ерекше мән беруіміз керек еді. Әттеген-ай, тағы да ұмыт қалдырған секілдіміз. Елдос Тоқтарбай айтқандай, бұл ғалымдарға азаматтық парыз, зерттеушілік мұрат екенін айтқымыз келеді.
Бір сөзбен айтқанда, біздің жас ұрпақ қазақтың этнографиялық мәдениетінен толық сусындауы үшін Ілияс Жансүгіров мұрасы – рухани зор қазына. Ілиясты терең зерделеген жас буын қаншама ұғым, қанша сөзге қанығады. Ұлт мәдениетін терең түсінетін болады. Қазақы қалыпқа қайта оралады. Сондықтан Қазақстан мектептерінде Жансүгіров жырларына терең ден қоюдың жолын іздеген абзал.
Гүлзина БЕКТАС