«...Ұшы-қиырсыз сары дала. Сары даланың бір ұшында – сары бел. Сары белдің бауыры – сағым ба, әлде шалқар көл. Шартабақ күн төбеде. Шалқыған ыстық жер-көкте. Табанын тасқа тілдіріп, жанарын жасқа жудырып, маңдайын жел күнсітіп, таңдайын шөл қаңсытып, сар желіп келеді Сарыатан. Таусылмайды сары дала, жеткізбейді сары бел. Сары белдің ар жағы – бота күнгі мекені. Бота күнгі мекенін боздап іздеп келеді, жүректегі бар шерін қозғап, іздеп келеді».
Бұл – жазушы Дидахмет Әшімханұлының «Жер аңсаған Сарыатан» атты әңгімесінен үзінді. «Мұны неге мысалға келтіріп отыр», деген ой келетін болар оқырманға. Ал туған жерден жыраққа кетіп, туған топырақты аңсаған қазақстандықтар қаншама?! Олардың да сарыатан секілді елге, туған топыраққа аңсары ауып тұрмасына кім кепіл?!.
Туған жерге сағыныш
КСРО ыдыраған алғашқы кездері көптеген отандасымыз «жерұйық» іздеп, көрші елдерге көптеп көше бастады. Эмигранттардың ағымы тоқтаған жоқ. Өз еріктерімен көш түзеген қазақстандықтар кейінірек Отанына қайта орала бастады.
Олар неге өзге елді «жерсінбей», тамырын кеңге жая алмады? Олардың қайта оралуына түрткі болған не нәрсе? Алматылық Иван Светличный да әйелімен бірге Харьковқа, тарихи Отанына қоныс аударамын деп шешкен еді. Ол жақтың ауа райы жайлы әрі қолайлы көрінген. Мұндағы мүлкін сатып, Украинадан тіпті үш бөлмелі пәтер де сатып алған еді. Басында өмір «жұмақ» секілді көрінді. Кейінірек... Сөйтсе, алда олар ойлағандай «жұмақ» күтіп тұрмапты. Ол жақтағы қиындық Алматыдағыдай болған жоқ. Тіпті көршілердің қарым-қатынасы «жасанды» көрінген-ді. Көп ұзамай, бар жиған-тергенін буып-түйіп, бір сөмкемен елге, Қазақстанға қайта оралды. Жер сатып алып, зәулім үй тұрғызды. «Бір адамға жымия қарасаңыз, ол да сізге ілтипатпен жауап қатады. Жаңа үйге қоныс аударсаңыз, көрші-қолаң шын ықылас-пейілімен бәйек болып, қарсы алады. Қолындағы барын беруге бейіл», – дейді Иван Иванович.
Қарағандылық қыз Анастасия да осыдан бірнеше жыл бұрын отбасымен көршілес Ресейге үдере көшкен. Бірнеше жыл Ресейде тұрып, туған жерге қайта оралыпты. «Қайта оралуға не себеп болды?» деген сауалға Анастасия: «Әуелде барлығы ғажап секілді көрінеді. Қиындықтар да уақытша сияқты сезіледі. Алайда біраз уақыт өткеннен кейін барлық кемшілікке басқаша баға бере бастайсыз. Тіпті өткен өміріңізбен салыстырып қарауға тура келеді. Сол кезде ғана нені жоғалтқаныңды, қандай өмірді аңсайтыныңды түсінесің», – дейді.
«Қазақстан мен Ресейдің ұқсастығы көп. Мұнда бар проблемалар ол жақта да бар. Бірақ бір нәрсе ақиқат: Қазақстанда адамдар әлдеқайда мейірімді, қамқор және қонақжай. Ресейдегі өмір маған туыс-туғанның қасыңда болғаны қаншалықты маңызды екенін ұқтырды. Өзге елде жүріп, өзіңді іздей бастайтыныңды сезінесің. Өйткені жаның, жүрегің басқа бір жерді аңсап тұрады», – дейді қарағандылық қыз.
Германияға көшкен Володя мен Галина есімді қариялар зейнеткер болғандықтан, толықтай мемлекет қарауына алынған. «Ал жәрдемақымен, зейнетақымен күн көретіндер және мемлекеттік бюджет есебінен жалақы алатындар қатаң бақылауда. Бұл орайда еркіндікке жол жоқ. Қазақстаннан көшіп барғандар осы тәртіпке көне алмай қиналады екен. Біз барған үйдің иелері де Қазақстандағы «еркіндікті» қатты аңсайды», деп жазады журналист Гүлмәрия Барманбекова. Ол өзінің Германияға барған сапарында Қазақстаннан көшкен бірнеше отбасының үйінде болыпты. «Қазақстанда тұрғанда өзімнің үй-жайым, жерім, машинам, мүлкім болды. Мұнда ештеңем жоқ. Бәрін мемлекет қамтып отыр. Қарным тоқ, қайғым жоқ болса да, төрт құбылам түгел деп айта алмаймын. Бәрібір бір нәрсе жетіспей тұрады», – дейді Володя есімді неміс қария. Ал бәйбішесі Галина әлі күнге Қазақстан азаматтығынан шықпапты. Онда ықтиярхатпен тұрады екен. Оның «өлсем сүйегімді Қазақстанға апарып жерлегенін қалаймын» деген сөзін естігенде, өз құлағыма өзім сенер-сенбесімді білмедім. Қанша «қағанағы – қарқ, сағанағы – сарқ» болып отырса да, есеп-өмірге құрылған тірлік қажытып жіберді ме екен, кім білсін?! Әлде, туған топырақтың көзге көрінбейтін бір құдіреті бар ма екен? Қазақстанды аңсап, сағыныштан сарғаятындары көрініп-ақ тұр. Беймәлім сезім жүрегіме жүк арқалатқандай, көпке дейін әсерден арыла алмай жүрдім» деп жазады журналист.
Жер аңсаған жерлестер
Осындайда мына бір жайт еске түседі. Біздің елдің бір топ азаматы Германияға сапарлап барыпты. Мюнхен қаласындағы қонақүйдің алдында өзара сөйлесіп тұрған олардың дауысын естіген немістің бір ақсақалы таза қазақша: «Айналайындар-ау, қазақсыңдар ма?» деп бас салып құшақтай бастайды. Аздаған таныс-біліс әңгімеден соң әлгі қария «бауырларым-ау, елдің дәмі бар ма, қазы-қартаны сағындым» деп елжірей тіл қатады. Қазақтың қазысынан бір кертіп аузына салғаннан кейін өз тарихын баян етеді. «Жамбылдың қазағы едік. Балалар «көшеміз де көшемізге» басқаннан кейін осында қоныс аудардық. Бұл неміс деген халық, өзім де неміспін ғой, біртүрлі екен: бір адам мен бір адам жөндеп әңгімелеспейді екен. Кең-қолтық қазағымның мінезін, аңқылдаған ақ пейілін, бай дастарқанын сағындым. Шіркін, мүмкіндік болса, елге тартып-ақ кетер едім, кемпірім жолға жарамай қалды», – дейді. Қазақстанға деген сағынышын айтып жеткізе алар емес.
Қазақстаннан басқа елге қоныс аударып, бірақ қайтып оралып жатқан жерлестеріміз баршылық. Солардың бірі – Қостанай ауданының Глазунов ауылында тұратын Галина Большакова деген отандасымыз. Ол қазір Қазақстанға қайтып оралғанына өте бір риза көрінеді.
«1983 жылы Қостанай ауданының Глазунов ауылынан Ресейге кетіп, 1991 жылы сол жерге қайтып оралдым. Мен сияқты көшіп кетіп, қайтып оралғандар менің таныстарымның арасында да жеткілікті. Олар Тәжікстаннан, Белоруссиядан, Ресейден қайта көшіп келді. Бірақ олардың көпшілігі оны өз арамызда, дастарқан басында айтқанмен, жалпақ жұртқа жария етуден ұялады. Біріншіден, мен ол кезде мектепті енді бітірген жас қыз едім. Красноярск политехникалық институтына оқуға түстім, оны бітірген соң Кемерово облысындағы Киселевск қаласында жолдамамен барып үш жыл жұмыс істедім. Ол кезде Кеңес Одағының қай шалғайында болса да, жас маманға жақсы қарайтын. Екіншіден, жасыратын несі бар, тұрмыс ауырлаған
90 жылдары кетіп, жағдай оңалған соң қайтып көшіп келгенім жоқ. Мен оралған 1991 жылы Қазақстан егемендігін алып жатқанымен, экономикалық байланыстардың үзілген, әлеуметтік тұрмыстың төмендеген кезі болатын», – дейді Галина. Ол жылдары Глазунов ауылында да көші-қонның қызған, әсіресе көштің басын басқа жаққа бұрғандардың көбейген кезі екен. Қазақстанның басқа шалғайынан ол ауылға көшіп келгендер де аз болған жоқ. Ал Кемеровода жүргенде өзімен бір ауылда өскен, бір мектепте оқыған Николайға тұрмысқа шығады. Ксения деген қызы сол жақта өмірге келеді. «Бірақ әрі қарай менің шыдамым таусылды, қайтып оралдық. Негізі, өзімнің қоныс аударған жағымды жамандаудан аулақпын. Жағдайымыз болмай қалған жоқ, орналасып, орнығып кететін де едік. Ол жақтың табиғатының өзі көзді арбайды. Толқып аққан Енисейдің өзі, қалың орманы неге тұрады? Бірақ ...Бұл туралы жеңіл-желпі айта алмаймын. Пойыз бен ұшақ қай жерді жақын етпейді? Алайда Ресейдің біз барған солтүстік аймағы мен үшін жердің түбі, тым алыс сияқты көрінді. Екі көзім төрт болып, Қостанайды, туған ауылым Глазуновты аңсап, қайтып келгенше асықтым. Қостанайдың селеулі даласын аңсап, сағыныштан жүрегім сазды», – дейді қостанайлық ару. «Даланың ерекше қасиеті бар», – дейді екен анасы үнемі. Әкесі Виктор Яковлевичтің ұлты – неміс, ал анасы Ядвига Мечиславовна – поляк қызы. Тың игеруге келген жастар осы ауылда табысқан екен. Анасы үшін Қазақстаннан артық мекен жоқ. Жұбайы екеуінің достары мен ата-анасының сыйлас кісілерінің басым көпшілігі – қазақтар. «Мен де даланың қызымын деймін өзімді. Нақ шыным, біздің отбасымыз Қазақстанның мемлекеттік мерекелерінің барлығын да тойлаймыз. Айналамыздағыларды құттықтаймыз. Тәуелсіздік күні ауылда өтетін шаралардан үйдегі қарт ата-анам да қалмайды. Нан мен ән болсын деп тілеп отырады. Айтпақшы, біз Ресейде жүргенде достасқан құрбым қонаққа келіп тұрады. «Қазақстандағы адамдар қандай әдемі, сұлу» деген сөзді жиі қайталайды құрбым. Ал дініне, тіліне, түсіне қарамай, біздің арамыздағы достық пен сыйластық осы сұлулықты еселеп тұрған жоқ па?!» деп ағынан жарылады.
P.S.
Бұл – елге оралған қазақстандықтардың ақтарыла айтқан жан сыры. Оларды елге оралтқан туған жерге деген сағыныш, қазақтың ақ пейілі мен қамқорлығы. Дүниенің қай түкпірінде жүрсе де, туған топыраққа қайтпай қоймайды. Ол барша қазақстандықтың қанында бар қасиет дер едік.
