Жауапты шенеуніктер ұзақ дайындалды. Білім министрлігі «Дуальды оқытуды ұйымдастыру қағидаларын» тек 2016 жылы қабылдады. Содан бері бұл жобадан не нәтиже шықты? Осы жүйеде білім алғанның орта есеппен тек 20%-ы өндірістен орын табады. Сарапшылар бес жылдан кейін елде кәсіптік техникалық мамандар тапшылығы миллионға жетеді деп отыр. Дуальды білім неге өзін ақтамады? Қайтсе кемеліне келеді?
Дуадай болған дуальды білім
Қазақстанда дуальды білім беру процесі 2012 жылы басталды: сол жылы «Қазақстан – 2050» стратегиясында белгіленді. Осы халықаралық озық модель қазақ елін жарқын болашаққа жеткізетін тетіктердің бірі ретінде ұсынылды. Бірақ ол бірден өмірге жолдама алмады, оны енгізуге мемлекет те, оқу орындары да, кәсіпорындар да дайын емес еді.
Бизнес тарапынан қарсылық байқалды. Мысалы, Тау-кен өндіруші және тау-кен металлургиялық кәсіпорындардың республикалық қауымдастығының атқарушы директоры Николай Радостовец ортасының ортақ пікірін білдірді. «Бізде қауіпсіздік техникасы бар, ол қатаң сақталуы қажет. Қаупі жоғары өндіріс орнына жас балаларды қалай жібереміз, жұмысшылардың аяғына оралғы болуы да мүмкін», – деп күмәнданды.
Сол кездегі Білім және ғылым министрі Аслан Сәрінжіпов (2013–2016) «Дуальды оқытуды ұйымдастыру қағидаларын» өз бұйрығымен тек 2016 жылғы 21 қаңтарда бекітті. Содан бері оны дамыту мәселелері Үкімет отырысында үнемі талқыланып, тиісті бума-бума құжаттары қабылданды. Дуалы сөздей сенім-үмітпен ауызға алынатын дуальды білім беру бертінде мәнін жоғалтып, сәнді болудан қалды.
Салаға арналған қазіргі мемлекеттік бағдарламаның атауында, тіпті «дуальды» деген сөз де жоқ. Ел Үкіметінің 2023 жылғы 28 наурыздағы №249 қаулысымен «Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік білім беруді (ТжКБ) дамытудың 2023–2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы» бекітіліп, қолданысқа енгізілді.
Онда «Дуальды оқыту» деген шағын тарау бар. «Дуальды оқытуды одан әрі кеңейту және кәсіпорындардың ТжКБ ұйымдарына қамқорлығын дамыту үшін жұмыс берушілермен өзара іс-қимылды нығайту жөніндегі жұмыс жалғасады», – деп қысқа қайрылған. Бұрынғыдай басымдық беріп, екпін түсіру жоқ, әйткенмен, одан бас тартылмайтыны байқалады.
Тұжырымдамада бұған қатысты жалғыз ғана көрсеткіш бекітілген. Нысаналы 16-шы индикаторға сәйкес, «Дуальды оқытумен қамтылған, мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алатын техникалық және кәсіптік білім беру студенттерінің үлесі» 2023 жылғы 25%-дан 2024 жыл қорытындысында – 28%-ға, ақырғы 2029 жылы – 40%-ға дейін жеткізілмек. Оған Үкімет өзін емес, министрді емес, жергілікті әкімдер мен «Атамекен» өңірлік палаталарын жауапты етіп белгіледі.
Бұл мақсатқа жету үшін осы екеуінің жауапкершілігімен 2 шараны жүзеге асыру ғана қарастырылыпты. Біріншіден, «Мамандықтар мен біліктіліктердің бөлінісінде студенттерді дуальды оқытумен қамтуды арттыру үшін ТжКБ ұйымдарының кәсіпорындармен ұзақмерзімді әріптестігінің өзара іс-қимыл спектрін кеңейту». Екіншіден, «Дуальды оқыту шеңберінде студенттердің кәсіби практикасын сапалы ұйымдастыру үшін тәлімгерлік мектебін дамыту (педагогикалық дағдыларға оқыту)». Осы мақсатта жыл сайын меморандумдар бекітіледі, орталыққа есеп жолданады.
Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2023-2024 оқу жылының басында (одан жаңа статистика шыққан жоқ) 711 дербес техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдары және 39 филиалы жұмыс істеді. Онда оқушылардың жалпы саны 548 мыңдай (547 994) адамды құрады.
Бұл ретте дуальды оқыту сол 700-ден астам колледждің 558-інде енгізілген. Оларға 8 013 кәсіпорын серіктес болды. Сөйтіп, қағаз жүзінде болса да, дуальды біліммен 72 098 білім алушы қамтылыпты. Іс жүзінде бұл жұмыстың үстірт, көзбояушылықпен жүргені жасырын емес.
Өйткені серіктес компаниялар ТжКБ ұйымдарының Қамқоршылық кеңестеріне кіруге, колледж өзіне керекті кадрды нақты даярлауы үшін оның оқу бағдарламасын өз қажеттіліктеріне бейімдеп қайта құруға тиіс еді. Кәсіпкерлер колледж басшыларының бұдан ат-тонын ала қашып, оқу процесінің маңайына жуытпай қойғанына шағымданады. Студенттерді де негізінен колледжде теориялық білім алу, сабаққа қатысу, одан қалды кітапханаларда уақыт кетіріп, іздену сияқты жұмыстармен жүктеп қояды екен. Дұрысы, шынайы дуальды оқытуда шәкірттер аптасына 1, әрі кетсе, 2 күнін ғана оқу орнында өткізіп, қалған уақытының бәрін өндірісте тәжірибе жинақтауға, еңбек етіп, біліктілік иеленуге жұмсауы қажет.
Жүйені жоймай, жетілдірген жөн
Ресми мәлімет бойынша, осы жылдары жалпы саны 410 колледж серіктес 498 компания-кәсіпорынмен аталған келісім-меморандумға қол қойған. Тараптардың ондағы міндеттемелерін сақтау жағы ақсап жатқан көрінеді. Ақыры не болды?
«ТжКБ ұйымдарының экономиканың нақты секторымен, бизнеспен және қызмет көрсету саласымен байланысы тым әлсіз екені байқалады. Бұл колледждердің бизнес пен жұмысшы кәсіптерінің қозғаушы күшіне, қолөнер және кәсіпкерлік орталығына айналуы мүмкіндігін шектейді», – деп қорытынды жасады Үкімет.
Сенат депутаты Евгений Больгерттің пікірінше, дуальды білім беруден бас тартпау керек, оны жалпы емес, нақты бір кәсіпорындар үшін нысаналы түрде кадр даярлау мақсатына пайдаланған орынды.
– Озық елдер дәл осы жолды таңдады. Дуальды оқытуды жаппай енгізуге Қазақстан талаптанып көрді. Тиісті заңнама, құқықтық базасы түзілді. Бірақ бұл модель сол бойы іске қосылмады. Өйткені колледждер, жұмыс берушілер мен мемлекеттік органдардың әрқайсысы өз жағына тартады, өзінікін ғана жөн көреді. Мысалы, жыл сайын 274 колледж бір ғана машина жасау өнеркәсібі үшін 11 мыңнан астам маман даярлайды. Бұған жыл сайын бюджеттен 5 миллиард теңгеден артық қаржы шығындалады. Ақыр соңында түлектердің тек 20%-ы ғана өндірістен орын табады. Олардың дайындық деңгейі жұмыс берушілердің көңілінен шықпайды, – деді сенатор.
Сондықтан бір топ сенатор Үкіметке ұсыныспен шықты. Олар техникалық және кәсіптік білім беруді (ТжКБ) қаржыландыру тәсілдерін қайта қарауды, бұл саланы толығымен өндіріске бағдарлауды ұсынды. Оқу орындары өз қызметіне, оқу процесіне жұмыс берушілерді араластырып, солардың көмегімен студенттеріне практикалық білім мен нақты біліктілік берсе ғана түлектер еңбек нарығында сұранысқа ие болады.
Ел шетелдік техникке тәуелді болмасын
Сенаторларға жауап хатында Үкімет басшысы Олжас Бектенов өзекті ақпаратын бөлісті.
– Колледждердің кәсіпорындармен серіктестігін күшейту, дуальды оқытуды ендіру – отандық ТжКБ жүйесін дамытудың негізгі бағыттарының бірі. Ағымдағы 2023-2024 оқу жылында республика бойынша дуальды білім 551 колледжде енгізілген. Оларда 91 021 студент қамтылған, бұл мемлекеттік тапсырыспен оқып жатқан барлық білім алушының 26%. Осы колледждер 9 100 кәсіпорынмен серіктестік құрды. Дуальды оқыту аясында кәсіпорындар студенттердің өндірістік практикасының шығынын көтереді, оларға жалақы төлейді, кейін түлектерді жұмысқа орналастыруы керек, – деді О.Бектенов.
Сонымен бірге Еңбек кодексіне енгізілген түзетуге сәйкес, дуальды оқыту аясында студенттердің практикадан өту кезеңі – 6 айдан 1,5 жылға дейінгі мерзімі олардың «жұмыс өтілі» болып есептеледі.
Сарапшылардың «меморандум-келісімдердегі міндеттемелер орындалмайды, жай көзбояушылық» деген сын-ескертпесіне үн қатқан Үкімет техникалық-кәсіптік білім беру жүйесіне егжей-тегжейлі талдау, колледждерге – инвентаризация жүргізіпті. Бұл іске жауапты мемлекеттік органдар, әкімдіктер және тәуелсіз сарапшылар жұмылдырылған. Қорытындысында саланы дамытудың басым бағыттары, қаржыландыру тиімділігін арттыру тәсілдері тұжырымдалды.
Президент Жолдауындағы тапсырманы орындау мақсатында Оқу-ағарту министрлігі жанынан құрылған арнайы жұмыс тобы ТжКБ-ны трансформациялау жөніндегі Жол картасын пысықтап жатыр. Ведомство дерегінше, келесі жылға жоспарланып жатқан шаралар аясында жүйені жетілдіруге екпін түсіріледі. Атап айтқанда, колледждер салалық аккредиттеу рәсімінен өтеді, яғни олардың халықаралық, салалық кәсіби қоғамдастықтардың талаптарына сәйкестігі бағаланады.
Оқу-ағарту министрлігінің мәліметінше, бүгінде санаулы колледж ғана Шотландияның OPITO, Американың ABET, NCCER және басқа халықаралық, салалық стандарттар талаптарына сай кадр даярлайды. Өзгелері де солардың қатарына қосылуға тиіс.
Сондай-ақ әлемнің 70 мемлекетінде танылған BTEC стандартын елімізде қолдану мәселесі пысықталады. BTEC (Business and Technology Education Council немесе Бизнес пен технологиялық білім кеңесі) жұмысшы мамандықтарын даярлау жүйесі саналады (Кеңес кезінде оның баламасы ретінде техникумдар желісі дамытылды). Онда бизнестен бастап, инженерияға дейінгі мамандықтар бойынша біліктілік-квалификация тағайындалады.
Премьер-министр бір жаңалығын жеткізді. 2025 жылғы маусымға дейін үш өңірінде дуальды оқыту бойынша 3 пилоттық жоба қолға алынады. Жобалар Қостанайдың Автомобиль көлігі колледжі мен Allur, KamLitKZ кәсіпорындары, Көкшетаудағы Жоғарғы техникалық колледж бен «Тыныс» кәсіпорны, сондай-ақ СҚО-ның Б.Әшімов атындағы Петропавл машина жасау және көлік колледжі мен Сlass кәсіпорны базасында жүзеге асырылады.
Осы «пилоттар» аясында білім беру бағдарламалары мен кәсіптік стандарттар өзектілендірілуге, бизнестің колледждерге қамқоршылығы (шефство) ұйымдастырылуға, ТжКБ ұйымдары заманауи жабдықтармен жарақтандырылуға тиіс. Мұның сыртында ілкі жобалар өндірістегі мамандарды білім беруге тартуға, машина жасау саласында түлектердің біліктілігін тану орталығын құруға, дуальды оқытуды бүкіл Қазақстанда тиімді іске асыру үшін қажетті ұсыныстарды түзуге бағытталады.
Сондай-ақ Оқу-ағарту министрлігі жаңа 2025 жылы дуальды оқыту аясында жан басына шаққандағы қаржыландыруды енгізеді деп күтіледі. ТжКБ ұйымдарын қаржыландыру тәсілдері қайта қаралады. Маман даярлау шығындарының бір бөлігі жұмыс берушілер мойнына жүктелуі мүмкін. Ведомство осы пилоттық үш колледждің оң жетістіктері бүкіл техникалық-кәсіптік білім беру жүйесіне «трансляцияланады» деп отыр.
Мемлекеттің болашағы, ел тағдыры дуальды оқытудың жақсы жолға қойылуына да тәуелді. Өйткені елде қазірден білікті техниктер жетіспейді және ол тапшылық тек ушыға түсті. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің есебінше, 2030 жылға қарай Қазақстанға STEM-мамандықтар (science, technology, engineering and mathematics – жаратылыстану ғылымдары, технология, инженерия, математика, техникалық бағыттар үшін жалпылама термин) бойынша миллионға жуық кәсіптік-техникалық мамандар қажет болады.
Оның бәрін шетелден тасыса, бір жағынан, елге мигрант қаптап, қазіргі Еуропадағы сияқты саяси, әлеуметтік ахуал нашарлауы мүмкін. Мәселен, былтырғы жылы Қазақстанға техникалық мамандығы бар 3,4 мың мигрант келген, бұл 2022 жылға қарағанда бірден 76,4% көп! Екінші жағынан, мемлекет дамуы үшін ең маңызды мамандықтар бойынша шетелдік жұмыс күшіне тәуелді болып, ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келеді. Сондықтан ол тапшылықты отандық мамандарды қарқынды даярлау арқылы өтеу мемлекеттік маңызды іске айналды.
Айхан ШӘРІП