2021 жылы Ұлттық банк қаржы нарығы қатысушыларымен бірге «Цифрлық теңге» пилоттық жобасын жүзеге асырып көрді. Алайда жұртшылық кілең саннан тұратын ұлттық валютаны сол бойы көрмеді. Ал биыл мемлекет ың-шыңсыз, тып-тыныш қана цифрлық теңгені енгізіп отыр. Ол алдымен Үкіметтің қосылған құн салығы бойынша отандық экспорттаушылар алдындағы көп миллиардтық қарызын өтеуге қызмет етпек.
Ұлттық валютаның «кенжесі»
Ұлттық банк төрағасының кеңесшісі–цифрлық трансформация жетекшісі Бинұр Жаленовтің түсіндіруінше, цифрлық теңге – қолма-қол (банкноттар) және қолма-қолсыз (электронды ақша) төлем құралдарына қосымша, ақшаның үшінші түрі. Ол алдыңғы екеуінің қасиет-қабілеттерін өз бойына жиды, сондай-ақ төл, қайталанбас, бірегей қасиеттеріне ие.
Қолма-қол ақша сияқты цифрлық теңге де Ұлттық банктің міндеттемесіне жатады, оны тек сол эмиссиялай алады. Одан басқа ешкімге цифрлық теңге шығару құқығы берілмеген. Электронды ақшадан айырмашылығы, тіпті интернет желісі қолжетімсіз болса да цифрлық теңгемен есеп айырысуға болады. Өзге төлем құралдары сияқты оны дүкенде, банк қосымшаларында, мәміле жасасқанда, жалпы барлық жерде ақша ретінде пайдалануға болады.
Бірақ бірінші кезекте, әзірше ол қосылған құн салығын (ҚҚС) қайтару үшін қажетке жаратылмақ. Түсіндіре кететін жайт, өз өнімін шетелге экспорттайтын отандық кәсіпкерлер мен кәсіпорындарды қолдау үшін олардың бюджетке төленген дәл осы салығы кері қайтарылады.
Бұл мәселе күн тәртібінде күйіп тұр. Биылғы 7 ақпанда Үкіметтің кеңейтілген отырысында сөз сөйлеген Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттің бизнес алдындағы ҚҚС бойынша қарызы орасан зор көлемге жеткеніне назар аудартты. Бұған қоса, бюджеттің жыртығын жамау үшін шенеуніктер жаман әдетке бой ұрған: олар бизнестен келесі жылы төленуге тиіс қосылған құн салығын аванспен биыл төлеуді талап етеді. Мәселен, Қаржы министрлігі былтырғы табыс жоспарын алдын ала төленген осы жылдың салықтары есебінен орындаған. Сондай-ақ экспорттаушыларға 600 миллиард теңге қосылған құн салығын қайтармай қойған. Осы арқылы бюджет проблемаларын бизнестің айналымдағы қаражаты есебінен шешті.
Қаржы министрі Мәди Такиевтің мәлімдеуінше, Президент сынынан кейін елімізде экспорттаушыларға ҚҚС қайтару рәсімдері қайта қаралды. Қосылған құн салығын жедел қайтаруға мүмкіндік беретін талдамалық жүйе әзірленді. Бұл отандық тауар өндірушілерге елеулі қолдау болады. Нәтижесінде, министрлік экспорттаушыларға ҚҚС бойынша берешегінің жалпы сомасының шамамен жартысын бюджеттен қайтара алыпты. Күрмеулі мәселенің түйткілі толық шешілуі үшін бизнес алдындағы берешек толық өтелуі керек. Бірақ жүздеген миллиард теңгені бюджеттен алып қойса, мемлекеттің әлеуметтік және басқа міндеттемелерін орындау мұңға айналмақ.
Бұл мәселеде Үкіметке цифрлық теңге көмекке келеді. Кейбір сарапшының сендіруінше, қолма-қол және қолма-қолсыз қаржыдан артықшылығы сол, сандағы ұлттық валютаны көптеп шығару елдегі инфляцияның аспандауына түрткі болмауы мүмкін. Қалай болғанда, қосылған құн салығын цифрлық теңгемен қайтарудың қанатқақты жобасы «Цифрлық ҚҚС» бағдарламасы аясында қолға алынып отыр.
– Цифрлық теңге – ұлттық валютамыздың қолма-қол және қолма-қолсыз төлем құралдарын толықтыратын жаңа түрі ғана емес, сондай-ақ қаржы ағындарын бақылауға арналған құрал болып есептеледі. Бұған озық цифрлық технологияларды қолдану, соның ішінде цифрлық теңгені токенизациялау есебінен қол жеткізіп отырмыз. Бұл ақшаны нақты бағдарламалауға, инновациялық қаржы сервистерін құруға жол ашады, – деді Мемлекеттік кірістер комитетінің Аудит департаментінің директоры Қадыр Исмағұлов.
Жалған фирмаларға жойқын соққы
МКК өкілдерінің түсіндіруінше, цифрлық теңгені ҚҚС-ны қайтаруға пайдалану осы мемлекеттік қызметті жаңғыртып, жетілдіруге де бағытталған. Шығыс Қазақстан облысы бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің Жанама салықтарды әкімшілендіру басқармасының басшысы Асхат Жибитаев пилоттық жобаның міндетті-мәжбүрлеу емес, ерікті негізде жүргізілетініне назар аудартты.
– Бастапқы кезеңде цифрлық теңге экспорттаушыларға арналады. Яғни, соның көмегімен ҚҚС қайтарылады. Өзге төлем түрлеріне қарағанда, цифрлық теңге қосылған құн салығын қайтаруды жеделдетеді. Бұл 55 күннен үш айға дейін созылатын. Енді бұған 15 жұмыс күні жеткілікті болады және салықтық тексеру жүргізілмейді. Жобаға қатысушылар банктер арқылы Ұлттық банктен «ҚҚС» деп таңбаланған цифрлық теңгелерді алады. Бұл цифрлық теңгелерді тек электронды шот-фактуралар бойынша өнім жеткізушілерімен есеп айырысуға, сондай-ақ мемлекетке ҚҚС-ті төлеуге ғана пайдалануға болады, – деді А.Жибитаев.
Сөйтіп, бұл цифрлық теңгені жұмсау бағыттары шектеледі. Маманның түсіндіруінше, ҚҚС таңбасы бар цифрлық теңгені басқа мақсаттарға жұмсауға немесе қолма-қол ақшаға айналдыруға тыйым салынады. Ақыр соңында қосылған құн салығының төлемі түрінде қазынашылық шотқа түскеннен кейін Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті Ұлттық банк арқылы цифрлық теңгеден ҚҚС таңбасын алып тастайды («размаркировка»). Содан соң оны бірыңғай қазынашылық шотқа, яғни бюджетке аударады.
А.Жибитаевтың пікірінше, бұл ҚҚС төлеуден жалтару үшін түрлі арамза схеманы қолданатын адал емес салық төлеушілердің санын қысқарту үшін жасалып отыр. Өз кезегінде кәсіпкерлер цифрлық теңгені негізінен қолдапты. Бизнестің басты бір көздегені де мемлекеттен қаражатын қайтару болатын. Берешек цифрлық теңгемен төленсе де, өтелгені жақсы.
Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағасы Жандос Дүйсембиев журналистерге цифрлық теңге қолданылатын «Цифрлық ҚҚС» ілкі жобасы туралы айтып берді. Мемлекеттік кірістер комитеті Ұлттық банкпен бірлесіп, бұл жобаны 2024 жылғы 7 қазанда іске қосқан екен. Ол қосылған құн салығын бюджеттен салық төлеушіге қайтару рәсімдерін модернизациялауға бағытталған.
Объективті себептерге орай дәстүрлі қаржы құралдары есебінен мұны жүзеге асыру қиын болыпты. Жобаға цифрлық теңгенің жұмылдырылуы жаңа көкжиектерді ашып, мемлекеттің маневр өрісін күрт кеңейткен екен. Бұл сондай-ақ бизнестің салық органдарымен өзара іс-қимылын жеңілдетеді.
Отандық өндірушілер өз өнімін шетелге экспорттағанда ҚҚС төлемейтіні белгілі. Сонымен бірге, экспорттаушылар жаһандық нарыққа жеткізу үшін отандық өндірушіден немесе сатушыдан тауар не шикізат сатып алғанда аталған салықты төлейді, алайда артынша оны бюджеттен кері өндіріп алуға құқылы. Бюджеттен ҚҚС үшін төленген қаржының қайтпай қалуынан зәрезап болған бизнес оны төлемеу үшін түрлі амал-шарғыға барады.
Мысалы, Мемлекеттік кірістер комитеті мамандарының мәліметінше, осы мақсатта ҚҚС-ті «бір күндік өмірі бар фирмалар» арқылы есептейтін сұр схемалар жолға қойылған. Мұндай компаниялардың ұзын тізбегі тауарларды ішкі нарықта қолдан қолға өткізіп, қайта сатуға бағдарланған бірнеше операцияны іске асыру үшін құрылады. Соның нәтижесінде тауарлар қозғалысының бастауын жасырады және түпкі ақша алушыларды бүркемелейді. Тауардың қайдан шыққаны, ол үшін қаражаттың кімге төленгені белгісіз қалады. Жалған фирмалардың «өмірлік» циклі шолақ: үш-алты ай өткенде, тоқсандық есеп тапсыратын кез жеткенде, салық төлеушілер «жойылып» кетеді.
Пилоттық жоба міндетті жүйеге айналса, бір күндік жалған фирмалар салықтан жалтару схемаларын ілгерілету мақсатында көзбояу шот-фактураларын сата алмайды. Өйткені цифрлық теңгедегі ҚҚС таңбаланған күйде болады.
Ал арнайы бағдарлама арқасында цифрлық теңгенің бүкіл «жүріс-тұрысы» туралы ақпарат ағыны жүйеде сақталады. Өз кезегінде цифрлық теңгемен жасалған барлық транзакция туралы ақпараттар, сондай-ақ өнім жеткізушілер бойынша ҚҚС-тің қозғалысы туралы мәліметтер мемлекеттік кірістер органына беріледі. Бұл тетіктің арқасында салықшылар ешқандай салықтық тексеруін жүргізбей-ақ, ҚҚС-ті жедел қайтару үшін қажетті бүкіл ақпаратқа қол жеткізеді.
Бизнеске майдай жағатын жүйе
Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағасы Жандос Дүйсембиев «салық пен цифрлық теңге одағының» артықшылығын атады. Біріншіден, ол бизнеске пайдалы. Кәсіпкер ҚҚС-ін жедел қайтара алады. Сол арқылы айналым қаражатын көбейтеді, бюджеттен тез оралған миллиардтарын қайта бизнеске салып, теңгеден теңге тудырады, табысын ұлғайтады. Осының бәрі бизнесінің орнықтылығын арттырады, мүмкіндігін кеңейтеді, ел экспортын дамытуға ықпал етеді.
ҚҚС-ті қайтару мерзімдерінің нақтылығы кәсіпкерлерге бизнес-процестерін барынша дәл жоспарлауға, контрагенттерімен уақытылы есептесуге, мемлекеттік қаржы институттары, банктер мен микроқаржы ұйымдары алдындағы кредиттік міндеттемелерін дер кезінде орындауына мүмкіндік береді.
Айтқандай, цифрлық теңгеге негізделген ҚҚС-ті қайтару жүйесінде салықтық тексерулердің жүргізілмейтіні бизнеске жасалатын қысым мен стресті төмендетеді. Салықшылар сұрататын қорап-қорап құжатты жинап, дайындауға кететін уақытын, адами ресурстарын үнемдейді. Мысалы, 2024 жылғы 9 айда салықшылар 3 325 тексеру жүргізіпті.
Екіншіден, жоба шенеуніктер арасындағы сыбайлас жемқорлықпен, бюджет қаржысын мақсатынан тыс жерге жұмсауымен және бизнестің көлеңкелі схемаларымен күрестің жойқын қаруының біріне айналуға тиіс. Комитет басшысының сендіруінше, арнайы бағдарламалау нәтижесінде ҚҚС таңбалы цифрлық теңгені сұр схемаларға қолдану, қолма-қол ақшаға айналдыру мүмкін болмай қалатын көрінеді.
Биылғы жылдың салалық басты бір жаңалығына айналған пилоттық жоба сондай-ақ салықтық әкімшілендіруді жеңілдетуге, әкімшілік шығыстарды азайтуға мүмкіндік береді. Себебі, бұл процеске мемлекеттік органдардың мейлінше аз тартылуын қамтамасыз етпек. Бұдан мемлекеттік қызметтегі жұмыс қолы босайды. Бұдан бөлек, жаңа жүйе еліміздің инвестициялық тартымдылығын арттырып, жаһандық рейтингтердегі тұғырын биіктетеді деп күтіледі. Бизнес үшін барынша айқын әрі тиімді салықтық ортаны түзе отырып, республиканың экспорттық әлеуетін өрістетеді.
Мамандардың тұжырымдауынша, цифрлық теңге бұл жобада тиімділігін көрсете алса, ол ел өмірінің басқа салаларына, билік, бизнес пен бұқараның ықпалдастығының өзге бағыттарына тез-ақ кең тарала бастайды.
Айхан ШӘРІП