Тұқым құртатын тұқыл

Темекі тұтынумен кү­рес­ке бағытталған мем­ле­кеттік саясат неге нәтиже бермей тұр? Құзырлы органдар елге әкелген осындай контрабанда және контрафакт өнімдердің қарқынды өсіп бара жатқанын айтып, дабыл қақты. Күрес жұмысында не кінәрат бар?

Контрабандамен күрестің халі нешік?

Қазақстанда 2025 жылғы 1 қаң­тардан бастап темекінің қорабы қымбаттады. Мемлекеттік кірістер комитетінің хабарлауынша, бұл жаңалық Қаржы министрінің 2022 жылғы 22 ақпандағы №196 бұйры­ғында қарастырылған. Оған 2024 жылғы 4 шілдеде түзетулер енгізіл­ген болатын. 

«Темекі өнімдерінің өндірілуі мен айналымын мемлекеттік рет­теу туралы» заңының 5-бабы 2-1) тармақшасына сәйкес бұйырамын: 20 (жиырма) фильтрлі, фильтрсіз сигаретке, папиростарға, сига­рил­лаларға және қыздырылатын те­мекісі бар бұйымдарға 2025 жылғы 1 қаңтардан 870 теңге мөлшерінде ең төменгі бөлшек сауда бағасы бе­кітілсін», – делінген жаңа редак­циядағы бұйрықта. 

Айта кету керек, ел Үкіметінің Қау­лысымен, бұдан бұрын фильтр­лі, фильтрсіз 20 сигаретке және па­­­­пи­ростарға (1 қорабына) 2020 жыл­­­ғы 1 қазаннан бастап 470 теңге – ең төменгі құн белгіленген-тін. Яғ­ни, соңғы 5 жылда шылымның бір қо­рабының ең төменгі бағасы 1,85 есеге, 870 теңгеге дейін өсіп отыр. 

Басқаша айтқанда, бұдан былай елімізде 870 теңгеден арзан сигарет, папирос, сигарилла және қызды­ры­латын темекісі бар бұйымдар бол­мауға тиіс. Өкінішке қарай, ар­зан табуға болады екен. Яғни темекіні контрабандалық жолмен сататындар бар. Олар біршама ар­зан баға ұсынады.

«AMANAT» партиясы фрак­ция­сының мүшелеріне жауабында Премьер-Министрдің орынбасары Серік Жұманғарин Қазақстанда темекі контрабандасы өршіп тұр­ғанын жасырмады.

– 2023 жылдың қорытын­ды­сын­да Қазақстанда 1 миллиард 29,4 млн темекі өнімдері таңбаланды. Бірақ оның тек 7,5%-ы бақылау-кассалық машиналар арқылы өтіп, айналымнан шығарылған. Тиісін­ше, Қаржы министрлігінің баға­лауынша, темекі өнімдерін бөл­шек саудада сатудан кәсіпкерлік субъек­­тілерінің кірістерінен алын­баған салықтар түріндегі бюджет шығыны 22 миллиард теңгені құ­рады, – деді С.Жұманғарин.

Сондықтан контрабандалық және контрафакт темекімен күресті күшейту үшін Үкімет оларды таң­балау жөніндегі талаптарды сақ­тамағаны үшін жауапкершілікті қайта қарап, күшейтуге кірісті. Бұ­рын темекіге қағаз акциздік мар­ка жабыстырса жететін. 2020 жыл­ғы 1 қазаннан бастап темекі бұ­йым­дарын міндетті таңбалау ен­гі­зілді. Отандық бизнес пен сауда орын­дарына цифрлық коды жоқ те­мекінің ескі қалдығын 2021 жыл­ғы 1 қазанға дейін сатып жіберуге мүмкіндік берді. 

Алайда содан бері жүргізілген полицейлік рейдтер өңірлердегі базарларда цифрлық таңбасы да, акцизі де жоқ темекі бұйым­дары­ның көп сатылатынын әшкереледі. Павлодар облысы бойынша По­лиция департаментінің Ұйым­дас­қан қылмысқа қарсы күрес бас­қармасының қызметкерлері Абай облысындағы әріптестерімен бір­лесіп, елге заңсыз әкелінген темекі бұйымдарын өткізу арнасының жолын кесті. Бір мезгілде 2 өңірде бірден 3 жүк көлігі ұсталды. Оларды тінту кезінде жалпы саны 2 мил­лион қораптан асатын әртүрлі мар­кадағы сигареттер табылды. 

Қос облыстың Мемлекеттік кі­рістер департаменттерінің ма­ман­дары қолға түскен темекінің на­рықтық құнын 3 миллион дол­лар­дан (шамамен 1,6 миллиард тең­геден) асады деп бағалады. 

Алайда Ішкі істер министр­лігінің мәліметінше, қылмыскерлер көбіне жеңіл жазамен, айыппұлмен құтылады. Себебі заң жұмсақ. Сон­дықтан Парламент «Әкімшілік құ­қықбұзушылық туралы» ко­дек­сіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң қабылдады. Онда кодекстің 283-бабына кәсіп­керлік субъектілерінің темекі бұ­йымдарын таңбалау және қадағалау қағидаларын бұзғаны үшін әкім­ші­лік жаза енгізілді. 

Бірақ оны да қатал деуге кел­мей­ді. Аталған кодекстің 183-ба­бына сәйкес, темекі бұйымдарын сәйкестендіру құралдарымен таң­балау қағидаларын бұзғаны үшін лицензиясынан айыра отырып, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – 200 АЕК (биыл 786 400 теңге), ірі кәсіпкерлік нысандарына – 500 АЕК (1 966 000 теңге) айыппұл са­лы­нады. Жеке тұлғаларға және да­ра кәсіпкерлерге мұндай айып­пұл көзделмеген. 

Тек акцизделетін тауарлардың сәйкестендіру құралдарынсыз және есепке алу-бақылау маркала­рынсыз өнімді сақтау, өткізу, та­сы­малдау түрінде жасалған айналымы үшін жеке тұлғаларға – 50, шағын кәсіп­­керге – 150, орта кәсіпкерлік­ке – 200, ірі кәсіпкерлік субъек­ті­леріне 500 АЕК айыппұл салынады. Қазір Парламент пен Үкімет бұл жа­заны қатайту үшін заңнамаға тү­зету енгізу жұмысын жүргізіп жа­­тыр. Өзгерістер қабылданған жағдайда темекі контрабандасымен күрес күшейеді және «5 жыл ішінде темекі бұйым­дарын сатудан алын­баған кірістер түріндегі бюджет шы­ғындары 22 млрд теңгеге азая­ды» деп болжанды. 

коллаж: Елдар ҚАБА

Жалпы, 2022 жылдан 2024 жыл­дың І тоқсан аралығында рес­пуб­ликада 15 миллиард теңгенің заң­сыз темекі бұйымы тәркіленіпті. Тәр­кіленбей, тұтынушысына са­ты­лып кеткені қанша екені белгісіз.

 Темекіге тірек болған фактор көп

Ұлттық статистика бюросы жүр­гізген «Қазақстан Респуб­ли­ка­сында ересектердің темекіні тұ­ты­нуы» атты жыл сайынғы зерттеуі елде қалыптасқан көңілсіз көріністі паш етті. Мемлекеттің темекі ба­ғасын қымбаттатып, контра­бан­дасымен күрескеніне қарамастан елде шылымқорлар саны артып барады. 

Зерттеу қорытындысында қазір Қазақстан халқының 20,7%-ы те­мекі тұтынатынын анықтады. 2023 жылы – 19,4% болатын. Өсім жал­ғасты. Бүгінде қазақстандық ер­лер­дің 39,8%-ы (2023 жылы – 36%), әйелдердің 7,6%-ы (2023 жылы 8,5% болған) шылым шегеді. Көк тү­тінді бұрқырататындардың саны ауылда көп, үлесі 22,3% (2023 жы­лы – 19,6%). Қалалық жерлерде – 20% (2023 жылы – 19,3%).

Нақты сандарға келсек, қазақ­стандықтар 2024 жылы күніне 15,8 млн темекі бұйымын тұтынған. Бұл бір жыл бұрынғыдан бірден 22,6% көп. Темекі бұйымдарының басым бөлігін – 88,8%-ын темекі фабри­калары өндірген өндірістік сига­реттер құрады. Былтыр ел күн са­йын осындай 14 млн бұйымды шек­кен. Бұл бір жыл бұрынғыдан 17,8% жоғары. Екінші орында қолдан оралған темекі (самокрутки) тұр: оның 1,2 миллионын тартқан. Сигара мен сигариллалар саны – 39,7 мың, кальян – 25,6 мың.

Статистика мамандары қазақ­стандықтардың үлкен бір бөлігі те­мекі тартпаса да, үйде немесе жұ­мыста оның түтінін тұрақты жұ­туға мәжбүр екенін мойындады. Яғни, пассивті түрде темекі тұты­нады. 

– Үйде темекі түтінінің әсеріне жалпы халықтың 9,2%-ы ұшы­рай­ды: 8,5%-ы темекі шекпейтіндер. Жұмыста темекі түтінімен халық­тың 6,6%-ы тыныстайды, оның 6,2%-ы – темекі шекпейтіндер. Қоғамдық тамақтану орындарында сауалнамаға қатысқан респон­дент­тердің 11,5%-ы темекі түтініне кө­мілуге мәжбүр екенін айтты. Оның 10,9% – темекі шекпейтіндер, – деп хабарлады Ұлттық статбюро мамандары. 

Халықаралық зерттеулер көр­сеткендей, жыл сайын әлемде 6 мил­лионға жуық адам темекінің сал­дарынан о дүниелік болады. Дү­ниежүзінде әрбір 6 секунд сайын 1 шылымқор өлетін көрінеді. Жал­пы, қазақстандықтар бұл өнімнің денсаулыққа зиян екенінен жақсы хабардар: темекі ауру тудырады деп есептейтін респонденттердің үлесі 85,8%-ды құрайды. Алайда отбасы мүшелерінің шылым шегуіне қарсы болатынын айтқандардың үлесі бар-жоғы 4,6%! 

Energyprom мониторинг агент­тігінің сарапшылары да темекі тұ­тынушылар қатарының өскенін растады. Олар бұған Қазақстандағы сигареттер құнының әлемдегі, тіпті аймағымыздағы ең арзаны болуы да ықпал еткенін жеткізді. 

Numbeo порталының дере­гін­ше, 2025 жылғы 22 қаңтардағы жағ­д­ай бойынша 1 қорап Marlboro-ның құны Қазақстанда 1,73 доллар тұрды. Бұл – жаһандық рейтингте соңынан санағандағы 3-ші орын. Бізден төмен, тек Вьетнам (1.34 дол­­лар) және Ниге­рия (1,28 дол­лар) тұр. Демек, бүкіл әлемде те­ме­кінің ең арзаны да Қазақстанда. 

Ал саламатты өмір салтын ұста­натын немесе шылымқорлары мей­лінше аз 5 мемлекетте темекіні ар­зан­ға табуға болмайтыны ай­­қын­­­­­да­л­ды. Мысалы, рейтингте көш бас­­таған Аустралияда сига­реттің бір қо­рабы кем дегенде 28,51 дол­лар, Жаңа Зеландияда – 22,65, Ұлы­бри­тания­да – 17,28, Ирлан­дияда – 17,08, Канадада – 13,95 доллар тұрады. 

Заң ғылымдарының кандидаты Әлия Серәлиева темекі тұтыну­шы­лықтың өсуіне ықпал ететін бір­неше факторды атады. Біріншіден, саламатты өмір салтын насихаттау әлсіреді, оны күшейту қажет. Бұ­рын «Саламатты Қазақстан» сияқ­ты салалық бағдарламалардың бір басымдығы – шылым шегушіліктің алдын алу болатын. Жүздеген білім беру, денсаулық сақтау және басқа мекемелер, меморгандар «темекі тартудан азат аймақтар» деп жария­л­анды. Емханаларда ондаған «те­мекіге қарсы орталықтар» ашылды. Бүгінде олардың бәрі адыра қалды. 

Екіншіден, темекі өнімдерінің төмен бағасы шылымқорлықтың таралуына тосқауыл қоюға кедергі. Қазақстандағы темекі өнімдерінің құны Аустралиядағыдан 16 есе ар­зан. Үшіншіден, қоғамдық орын­дарда шылым шегуге салын­ған тыйымдарды бұзғандарға айып­­пұл салына бермейді. Сал­да­рынан, тұр­ғынүйлердің баспал­дақ алаңында, кіреберісінде, кең­се­лерде, аялда­ма­ларда және бас­­қасында темекіні бұрқыра­та­тын­дар жетерлік. 

Мұның сыртында сигареттерді 18-ге толмағандарға сату тыйыл­мады. Бұрын темекіге қарсы заңна­маның сақталуын тексеретін рейд­тер үнемі жүргізілетін. Қазір биз­­­несті қорғау мақсатында оған шек­теу қойылған. Жастар ара­сында, ел ішінде түсініктеме жұ­мыс­тары да божырады. Осы және басқа мәселелер шешілмей, шы­лым­қорлар саны тек арта бермек.

Айхан ШӘРІП