Гүлназ Меңдібаева, ғалым: Келімсек құрт орманды отап барады

Ғалымдардың жан айқайын тыңдап, мәселені мемлекеттік деңгейде қолға алуына септігіміз тисе деген ниетпен Жазкен Жиембаев атындағы Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институтының, Орман және жасыл желектерді қорғау зертханасының меңгеру­шісі, PhD Гүлназ Меңдібаевамен сұхбаттастық. 

Зиянкестер қаланың ірі көлік тораптары арқылы тараған

– Гүлназ Жеткергенқызы, соңғы кездері  еліміздегі жасыл желектерге зиянкестердің жаңа түрлері түсе бастағаны жайлы мәлімет тарады. Бұл зиянкестер біздің елде нақты қашаннан бастап пайда болды және олар қалай келіп отыр? 

– Соңғы жылдары республиканың ормандарында және қалалық жасыл желектерде  биологиялық-экологиялық ерекшеліктері жеткілікті зерттелмеген зиянкестердің инвазиялық түрлерінің жаппай көбеюі байқалып отыр. Бұл жағдай жыл өткен сайын күрделеніп барады. Әрине, аталмыш мәселе елдер арасындағы тауар айналымының, адамдардың, жүктердің және шекарадан өтетін көліктердің көбеюіне де тікелей байланысты. Ғалымдар инвазиялық түрлердің негізгі ену жолдары деп қаланың ірі көлік тораптарын айтамыз. Одан бөлек, қазір біздің елге келетін көшеттер мен тұқымдардың көпшілігі шетелден әкелінетіні де белгілі. Заңнамалық база мен әкімшілік жауапкершіліктің төмендігі осы процесті тиімді бақылауға мүмкіндік  бермейді. Шетелдік және отандық көшеттер мен тұқымдар міндетті фитосанитариялық бақылаудан өтпейді. Салдарынан, елімізде бұрын болмаған инвазивті және карантиндік зиянкестер тарала бастады. 

Зиянкестердің жаппай көбеюі Астана қаласының жасыл бел­деуін­де, сондай-ақ Алматы қаласының және басқа қалалардың саябақ және көше екпелерінде де байқалды. 

Алматы қаласы мен Ал­ма­ты облысына мониторинг жүргізу барысында қалалар мен орман алқаптарындағы жасыл желектерге айтарлықтай зиян келтіретін: охрид немесе талшын ағашының егеуші (Cameraria ohridella Deschka et Dimic, Алматы қ.), қара­ағаштың зигзаг жасап егеуіші (Aproceros leucopoda Takeuchi, Алматы қ. және Алматы облысы), еменнің үңгі егеуіші (Profenusa pygmaea, Алматы қ. және Алматы облысы), қоңыр мәрмәр қандаласы (Halyomorpha Halys Stål, Алматы қ. және Алматы облысы) және қараағаш жапырақ жегіші (Xanthogaleruca luteola) (Алматы қ. және Алматы облысы) кездесті. Шындығында бұл зиянкестер жасыл желекті жапырағынан да, діңінен де үңгіп оның бірнеше жылда солып қалуына әкеліп соғады. 

– Ағаштың өзегіне түскен құрттың жақсы болмасы анық. Десе де, өзіңіз ата­ған зиянкестердің зардабы қанша­лықты болмақ? Институт ғалымдары мұнымен қүресудің жолдарына байланысты қандай ұсыным енгізіп жатыр? 

– Әрбір зиянкестің өзінің даму және жаппай ұшу кезеңдері болады. Біздің байқағанымыз бойынша, популяцияның өршуі кезінде зиянкестер ағаштардың өміршеңдігін төмендетіп,  сәндік қа­сиеттерін нашарлатып жібереді. Бұрын- соңды кездеспеген инвазивті, яғни кірме зиянкестің зақымдау деңгейін анықтап, биологиясын мұқият зерттеу және қорғаныс шараларын әзірлеу ұзақ уақытты талап етеді. 

Біздің ұсыныстарымыздың негізінде Алматы қаласындағы жасыл желек­тердегі зиянкестердің таралу ошақтарын анықтап, олар­ға қарсы биологиялық және химиялық препараттарымен өңдеу жұмыстары жүргізілуде. Халық тығыз орналасқан учаскелер мен су айдын­дарының айналасына биологиялық препараттарды қолдана отырып, жасыл желектерді өңдеу тиімділігі артуда.

Бір ғана мысал, Алматы қаласының жасыл алқаптарында еменнің үңгі егеуішіне (Profenusa pygmaea) қарсы өңдеу жұмыстары жүргізілгендіктен жапырақтардың зақымдалу дәрежелері 10-15 пайыздан аспаса, Алматы, Жетісу және Жамбыл облыстарының аумағын­дағы өңделмеген жерлерде  85-90 па­йызға дейін зақымдалған. Енді осы түгелге дерлік зақымдалып кеткен же­лек­­ті қорғау шаралары бойынша зерттеу жұмыстары жалғасып жатыр.  Біз алды­мен түбегейлі зерттеп, содан соң онымен күресуді бастап кетпесек болмайды. 

Тағы бір айта кететіні, жасыл желек­терді зиянкестер мен аурулардан қорғау және сауықтыру кезінде экологиялық жағдайды сақтап, қала аумағын қауіпті пестицидтермен ластауға жол бермеу арқылы биологиялық кешенді шаралар – биопрепараттарды, энтомофагтарды және феромон тұтқыларын қолдану жолымен тұрақты және оңтайлы мер­зімде жүргізілуге тиіс.

Әлемге танымал Сиверс алма ағашы азаюда

– Нақтырақ айтып беріңізші. Зиян­кестер қай өсімдіктерге кө­бірек кесірін тигізуде? Ағаш­тардың болашақ жағдайы не болмақ? 

– Негізінен, ин­вазивті зиян­кестердің көбі белгілі бір ағаш түріне бейім­деліп алады. Яғни, көп жағ­дайда алғаш түскен ағаш­ты зақымдаумен шектеледі. Бірақ бұл да жа­сыл желек­тердің өміршең­дігіне кері әсерін ти­гізетіні анық. 

Ал қоңыр мәрмар қандаласы ауыл­шаруашылық, орман және сәндік өсімдіктер мен жеміс-көкөністер үшін өте қауіпті. Бір сөзбен айт­қанда, көп қоректі зиян­кес болып табылады. Қазір аталған зиянкестен биологиялық қор­ғану мақ­сатында оны зертханада өсіріп жатырмыз. Бай­қауы­мызша, бір ғана ана­лығы­нан 5-14 күн аралығында 2-3 ай бойына бір уақытта 15-40 жұ­мырт­қа таралуда. Сонда қа­раңыз, бір ғана қоңыр мәр­мар қандаладан мау­сым бойы 250-300 жұ­мыртқа таралса, зиянкестің қаншалықты қауіпті екенін түсіне беруге болады.

Алматы облысы аума­ғын­дағы жолдардың бойы мен елді ме­кендердің маңайында ұсақ жапы­рақты қараағаш көгалдандыру үшін таптырмас өсімдік түрі. Бірақ соңғы жылдары караағаш қауіпті жапырақ кеміргіш зиянкестердің шабуылына ұшырай бастады, онын ішінде қара­ағаш­тың зигзаг жасап егеуіші мен қараағаш жапырақжегіші 90-100%-ға дейін зақымдай бастағанын байқадық. 

Талшын ағашының егеуіші (Cameraria ohridella Desh.et Dim) ағашқа айтарлықтай зақым келтіреді. Аналық­тың жапыраққас алған ұяшығы («мина» деп атайды) ағаштың сыртқы түрін қатты нашарлатып, әлсіретеді. Жапы­рақ­тарды жаппай зақымдау кезінде оларды тіпті көзбен анық көруге болады.  

Еменнің үңгі егеуіші толық түрленіп дамиды, сондықтан даму кезеңдері өте жылдам. Егеуіштердің дернәсілдері емен жапырақтарын қатты  зақымдайды. Минада кейде 35-тен астам дернәсіл болады (ең көбі 67 дана), дернәсілдердің белсенді өмірі шамамен бір айға созы­лады. Барлық жапырақ жұмырт­қалардың санына байланысты миналар­мен жабы­лады да, ашық жасыл түстен қоңыр түске айналады.

– Бұл көріністер шынымен де алаң­дататын дүние екен. Ғылыми зерттеу институты болғаннан соң, ғалымдар тобы зиянкестермен күресу жолдарын зерделеп, түрлі ұсыным беріп жатқаны рас. Енді мемлекет тарапынан немесе арнайы ми­нистрлік тарапынан қандай қолдау болып жатыр? 

– Алматы қаласы Экология және қоршаған орта басқармасы коммуналдық мемлекеттік мекемесінің қолдауымен биологиялық және экологиялық қауіп­сіздікті сақтау мақсатында жылда біздің ұсынысымызбен Алматы қаласының жасыл желектеріне сәуір айынан бастап 4 кезеңнен тұратын өңдеу жұмыстары басталады. Сонымен қатар химиялық заттардың зиянды әсерін азайту үшін биологиялық препараттар біртіндеп енгізіле бастады. Бүгінде нәтижелер жаман емес деп айтсам болады. 

Ал Қазақстан Республикасы Эко­логия және табиғи ресурстар минис­трлігіне биылдан бастап өзекті мәселе­лерді айтып, оның кесірі жайлы мәлімет­терді беріп жатырмыз. Нәтиже болады деп ойлаймыз. Тек күту қажет. 

Бұдан басқа дабыл қағып, уақыт оздырмайтын жағдайларды да айта кетсем деймін.  2022-2024-жылдары Іле және Жоңғар Алатауының жабайы алма ағаштарының массивтеріне мониторинг жүргізу барысында алма күйе көбелегі (Hyponomeuta malinella Zeller) мен жұпсыз жібек көбелегінің (Lymantria dispar L.) жаппай өршігені байқалды және басқа карантиндік зиянкестер мен инвазивті түрлер пайда болып, дабыл қағарлық жағдайға жетті. Бұл жағдай биоәртүрлілігінің көп бөлігін жоғалтуға, әсіресе әлемге әйгілі барлық мәдени алманың атасы – Сиверс алма ағашы және жабайы өріктердің көп бөлігінің азайып, құрып кету қаупін тудырып отыр. 

Сонымен қатар бүгінде тау бөктерін­дегі қарағай ағаштарының қылқандарына аса қауіпті зиянкестер: жұлдызшалы тоқығыш егеуіш (Acantholyda posticalis Mats) және қызылбасты жұлдызшалы тоқығыш егеуіштер (Acantholyda erythrocephala Linneus) түсіп, орман алқап­тарын қатты зақымдауда. Жұлдызшалы тоқығыш  егеуіш жасыл желектердің жағдайына айтарлықтай жағдайда кері әсер етіп, тіпті өсімдікті 2-3 жылда жойып жібереді. Әсем қаламыз Алматы­ның қарағай ағаштарының  аса қауіпті зиянкес жұлдызшалы тоқығыш  егеуіш жаппай зақымдауы салдарынан жойы­лып кету қаупі туғандықтан,  дер кезінде күресу шараларын қолға алған абзал.

Сондықтан еліміздің орман қорын сақтау мен ұлғайту үшiн орман және орман питомниктеріндегі зиянкестер мен аурулардың санын реттеу жөнiндегi шараларды тұрақты негiзде ғылыми-әдiстемелiк әзiрлеу мен жетiлдiру қажет. Тиімді қорғау шаралары қабылданбаған жағдайда жаппай зақымданудың сал­дары жасыл желектердің, құнды жабайы жемісті ормандардың, тіпті мәдени бақтардың тектік қорының жойылуына алып келуі мүмкін. Бұл біз білетін өзіміз мүмкіндігімізше мониторинг жасап жүрген Алматы қаласы мен облыс аумағы ғана. Басқа аймақтарға баруға толыққанды материалдық тұрғыдан мүмкіндігіміз бола бермейді. Сондықтан Үкімет орман қорғау саласында ерекше қолдау білдірсе екен деген тілегіміз бар. 

Ғылыми жобаларды  қолдау белсендірек болса дейміз

– Ғалымдарды қосалқы құрылғы­лармен қоса, арнайы техникамен қамтама­сыз ету мәселесі де үнемі айтылып жүр. Ауыл шаруашылығы саласындағы дәнді дақылдар мен көкеніс бойынша айтып отырмын. Ал орман шаруашылығы саласы ғалымдарының жағдайы жақсы ма? Орманшылардың ахуалы былтырғы өрт кезінде белгілі болды емес пе? 

– Ағаштардың жай-күйi мен зиян­кес­тердің түр құрамына орман­пато­логиялық мониторинг жасауда жаяу маршруттық тексерулермен қатар жетуі шынымен де өте қиын. Тау шатқал­дарында қажеттi құралдармен жабдық­талған ҰҰА (ұшқышсыз ұшу аппарат­тары) пайдалануға болады. Сонымен қатар зиянкестермен күресуде қоршаған флора мен фаунаға зиян келтірмеу мақсатында биопрепараттармен өңдеу кезінде де ҰҰА қолдану тиімді. Тағыда айтарымыз, қорғау іс-шараларының интеграцияланған жүйесін әзірлеу үшін тұрақты мониторинг жүргізу қажет.

Жалпы, біз ғалым ретінде аталған жұмысты көп жағдайда өз қызығу­шылығымызбен  атқарып жатырмыз. Бұл жалпы  ғалымдардың бойына сіңген ерекше қасиет. Әрбір зиянкестің био­логиялық, морфологиялық ерекше­ліктерін зерттеп, оларға қарсы күресу шараларын әзірлеу көптеген ізденіс пен зерттеуді талап етеді. Айтпағым, біз  министрліктер жариялаған конкурстарға жобамызды ұсынамыз. Бірақ мақұлдану жағы өте күрделі. Сондықтан ғылыми жұмыстарымызды толыққанды атқарып, қорғау шараларын әзірлеу үшін ғылыми жобаларды қолдау белсендірек болса дейміз.

– Біздің ел териториялық жағынан ауқымды мемлекеттер қатарында. Соны­мен қатар қысы суық және ұзаққа созы­латын елдердің бірі. Көп жағдайда зиян­кестердің дені осы суық уақытта жойылып кетеді деп айтады. Жаңадан пайда болған кірме зиянкестер мұндай климаттық өзгеріске төзімділігі қандай? Олар қыстан өзін аман алып шыға ма? 

– Айта кетерлік жағдай, біздің зерт­теулеріміз кезінде еменнің үңгі егеуіші жапырақтарды зақымдаудан бөлек, ағаш­тың айналасындағы топырақ қаба­тының төменіне еріп кететінін анық­тадық. Жерді қазу барысында ондаған дернәсілдердің қыстайтын орын­дарын байқадық. Яғни, бұл зиян­кестің бірнеше жыл бойы өміршеңдігін сақтайтындығын көрсетеді. Егеуіш­тердің дернәсілдерінің мыңнан тек жүзі бір жылда пайда болуы мүмкін олар ағашқа айтарлықтай зиян келтіру үшін жеткілікті болады, ал қалғандары біртін­деп бірнеше жылдан кейін шыға бас­тайды. Себебі олар диапаузаға қабілетті – бұл олардың қолайсыз жағдайларды бастан өткеруін қамтамасыз ететін өмір­лік циклдің белсенді емес кезеңі, ал зиянкес диа­паузада болу қабілетінің ар­қасында 11-12 жылдан кейін ғана пай­да болуы мүм­кін. Сондықтан қарапайым тілмен айт­қанда зиянкестер топырақта сақталып  өздеріне қолайлы жағдай пайда болған жылдары жаппай көбейе бастайды. 

Біз үнемі зиянкестерге ерте көктем мен күзде тұрақты мониторинг жүргізу қажеттігін ескертеміз. Бұл – аса маңызды әрі қажетті шаралар. Орманды сақтап қалу үшін оны зерттеуді  бір сәтке де тоқтатпаған дұрыс. 

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан 

Бердібек ҚАБАЙ