Көрерменнің көңілін күпті еткен қалың сұраққа жүйелі жауап табатын, жас киногерлерге бағыт беретін кинотанушы, сыншы мамандардың да аздығын мойындауға тура келеді. Осы орайда кинотанушы, киносыншы, кино тарихшысы Назира Рахманқызының «Кино және уақыт» кітабының жарыққа шыққанына қуанып, жарияға жар салғың келеді.
«Кино және уақыт» – Н.Рахманқызының қазақ кино өнеріне, кинотану ғылымына қосқан сүбелі үлесі, алтын қазынасы. Кинотанушының бұл еңбегін 2017 жылы жарық көрген «Қазақ киносы: кеше және бүгін» жинағының жалғасы деп санауға болады. Автордың «Қазақ киносы: кеше және бүгін» еңбегінде отандық кино жайында 1994-2016 жылдары жазған зерттеу еңбектері, сыни мақалалары мен сұхбаттары топтастырылған, ал «Кино және уақыт» кітабы 2017 жылдан бүгінге дейінгі қазақ кино өнерінің кезең-кезеңін анық-қанық сөз етеді. Қазақ киногерлерінің еңбек жолы, отандық кино тарихы жөнінде ілім-білім жиғысы келген әр оқырман бұл кітаптан керегін аларына сенімдіміз. Дерек бойынша, қазақ жерінде ең алғашқы киноқұжат 1925 жылы тіркелген. Сол тарихи сәттен бүгінге дейінгі кино тарихын сараптап-саралау – ұзақ уақыт пен терең ізденістің жемісі. Кітап таныстырылымында жазушы, драматург Роза Мұқанова да өнердегі әріптесінің еңбегіне куә екенін әңгімелеп берді.
– Назира Рахманқызы жастайынан қазақ киносын зерттеді, сонау Мәскеудегі мұрағаттардан бастап, біздің орталық, ұлттық мұрағаттардың шаңын жұтып, саусақтары сүйелденгенше сол жерде талай отырды. Кешегі Мәжит Бегалин, Абдулла Қарсақбаев сынды режиссерлердің еңбегін, кино тарихын зерттеді. Қазақ тілінде кино тарихын жазған адамдарды тізсек, бес саусақпен де санап айта алмайсың, – дейді драматург.
«Кино және уақыт» кітабы негізгі үш бөлімнен тұрады. «Мақалалар, зерттеулер» атты алғашқы бөлім заманауи қазақ киносы мен көрермен, әдебиет пен кино байланысы, әлеуметтік желінің әсері, қазақ киносының насихатталуы, ұлттық құндылықтар, киноархив, коммерциялық фильмдер, қысқаметрлі фильмдер, сценарий, тіл мәселелері, тарихи тұлғаларға арналған фильмдер жайында сыни мақалалар мен талдауларды қамтиды. Сонымен қатар «Қазақ деректі киносы: уақыт, қоғам, тұлға» тарауында сонау 1925 жылдан бастап бүгінге дейінгі деректі фильм мәселесін баян етеді. Екінші бөлімге Н.Рахманқызының қазақ киносындағы әрқилы мәселелерге қатысты баспасөз бетіне берген сұхбаттары, соңғы бөлімге автордың кинорежиссер, педагог Болат Қалымбетовпен, сценарист Ұларбек Нұрғалыммен жүргізген, еш жерде жарияланбаған сұхбаттары енді.
Автор бұл еңбекте отандық кино өнерінің қазақ болмысы мен құндылығына сай болғанын қалап, жанашырлықпен қарайды. Мысалы, «Парасат пен дарақылық» мақаласында «Өлмейтін шығарманың діңгегі – парасат. Шығарманың өн бойында талант та, ниет те, шеберлік те сезілуі мүмкін, алайда парасат жоқ жерде алдыңғы үшеуінің арзандап кетуі әп-сәтте» екенін жеткізеді. Автор өткен ғасырда экранға жол тартқан «Атамекен», «Тұлпардың ізі», «Қилы кезең», «Қайрат» сынды кинотуындыларды негізге ала отырып, заманауи фильмдердегі дөрекілік пен ессіз дарақылықтан сақтануға шақырады. «Отандық кинодағы ауыл бейнесінде» қазақ киносындағы ауыл тақырыбы солғын, тек кеңестік жүйенің көрінісі ретінде ғана көрініс тауып жүргенін, жас режиссерлердің жаңаша ізденіске түсуін жеткізеді. Автор өткен ғасырда түсірілген фильмдерді киномұрағаттан қарап зерттегенде, фильмдердің әдеби, режиссерлік сценарийінің бірнеше нұсқасынан бастап, есеп-қисабына дейінгі түрлі құжаттың барын айтады. Өкінішке қарай, бүгінгі кино саласы жайлы деректер жоқ болып отыр.
Кітапты жарық көре сала қолына алғандардың бірі – драматург, кинорежиссер Ермек Әмірханұлы да еңбектің маңызын айтып, студенттерге оқу құралы ретінде қажет дейді.
– Н.Рахманқызының кітабын ерекше ризалықпен оқып шықтым, себебі кітапта көптеген мәселені сөз еткен. Кино әлемінде қандай жаңа есімдер бар, жастар арасында кімдерге көңіл бөлу керек деген сұраққа жауап іздеген. Кинотану ғылымында мамандар өте аз. Студенттердің білім алуына қажет оқулықтар да жетіспей жатыр. Белгілі бір тақырыпқа жауап берерде, Еуропа мәдениетіндегі тенденцияларды, голливудтық жүйені сөз етеді, қазақ киносы жөнінде хабар аз. Бірде емтихан кезінде студентке шытырман оқиғалы фильмдер жайлы сұрақ түсті, ол Голливудтың детективтерін тоқтаусыз айтып жатыр, қазақ өнерінен нені айтар деп күтіп отырмыз. «Бандыны қуған Хамит» жата ма деп сұрасақ, әрең жауап берді, – дейді Е.Әмірханұлы.
Ермек Әмірханұлы кітап таныстырылымында авторға тілек білдіре отыра, кино мамандарын оқытуға қатысты идеяларын да ұсынды, мәселен студенттердің диплом жұмысын түсіруге қолдаудың жоғы оны қынжылтады. Жоғары оқу орындары дипломдық жұмыстардың сапалы шығуын қолдап, қаржы бөлуге тиіс дейді. Мысалы, шетелде жоғары оқу орындары студенттердің дипломдық жұмыс шығындарына кемінде 300-500 доллар төлейді.
– Қазір студенттер әркімнен қарыз алып, екі ортада қиналып жүр. Осы мәселені жүйелеп, реттестіру керек. 2013 жылдары Эмир Байгазиннің дипломдық жұмысын көріп, фильм түсірейік дегенбіз. Екі фильм алып келген, бірақ қабылдамай қойдым. Сонда жас режиссер «мен барып, асылып өлемін» деп, бізді шошытқан. «Университетті бітіріп, пәтер жалдап, жағдай жоқ, қиналып жүрмін» деп мәселесін айтты. Сосын біз шарт жасасып, сценарийін қайта көрейік деп келістік. Келесі келгенде, «Асланның сабақтары» («Уроки гармонии») фильмінің сценарийін көрсетті. Бұл қазақ киносына тың идея алып келген туынды болды. Бұдан кейін қанша жастар түрлі эксперимент жасауға тырысты, бірақ сол қалыптасқан жаңа толқын қайда, не істеп жүр деген сұрақ туады? Бітіруші студенттердің дипломдық жұмысымен танысып жүрмін, қаншама талант бар, алайда кино түсіруге қаржылай қолдау жоқ, – дейді Е.Әмірханұлы.
Е.Әмірханұлы отандық киноны дамытуда көптеген жоба керегін жеткізді. Сәтті жобалардың біріне айналға «Жаужүрек мың баланы» осы орайда айта кеткен жөн. Бұл фильмнен соң жастар ана тіліне, тарихына қызығып, ұлттық спорт түрлеріне жазыла бастаған, көрерменнен мыңдаған хат келіп түскен. Демек, бір ғана табысты жобаның өзі қазақ киноиндустриясының деңгейін көтеруге ықпал етеді.
Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының төрағасы Құрманбек Жұмағалиұлы болса, отандық кино индустриясында жақсы жаңалықтардың бар екенін жасырмайды.
– Биыл Ұлттық киноны қолдау орталығы ұйымдастырған байқауға 57 жұмыс келіп түскен, оның 40-қа жуығы – жас режиссерлердің жобасы. Орталықтың сарапшылар кеңесінде Назира Рахманқызы да бар, бүгінге дейін жас шәкірттерінің жұмысын қолдап, қорғап келеді. Жақында Н.Рахманқызының қолдауымен экранға жол тартып, көрермен көңілінен шыққан жобаның бірі «Қайтадан» фильмі екенін айта кету керек. Бұл фильм – тәуелсіздік жылдарында мемлекеттік қаражаттан қолдау тауып, миллиардтан аса табыс түсірген алғашқы жоба, – дейді басшы.
Тәуелсіздік жылдары сапалы кинотуындылар, әрине, жоқ демейміз, алайда саланың қарқынды дамуына жүйелі қолдау керек. Н.Рахманқызының зерттеу еңбегі де саладағы жай-күйдің тікелей көрінісі болып отыр...
Айсұлу СЪЕЗХАН