Ауылдардың әлегі
Басқасын былай қойғанда, құм көшкіні күнделікті тұрмыс-тіршіліктің де берекесін алған. Шаң-тозаң мен бораған құмнан көз ашпай отырған елдің қазіргі бейнеті де, машақаты да – сол. Құмның тосын мінезімен Маңғыстау, Атырау, Қызылорда және Алматы облысының кейбір құмдауыт аймақтары әр жыл сайын күреседі. Атырау облысына қарасты Исатай ауылы қаладан 200 шақырымдай қашықта орналасқан. Елді мекенде 300-дей үй бар, 1 500-ге жуық адам тұрады. Нарын құмының зардабын әр жыл сайын тартатын ауылдың құм көшкен сайын электр бағандары мен газ құбырларына дейін құм құрсауында қалады екен. Бұл ауылда әр төтенше жағдай кезінде үйлердің айналасын құмнан тазарту жұмыстары жүргізілсе де, мәселе шешімін табар емес. Әйтпесе, 2015 жылы жергілікті атқарушы органның төтенше резервінен 3 млн 200 мың теңгеге жуық қаражат қаралған. 2014-2016 жылға арналған жоспар бойынша ауыл маңына сексеуіл егуге 38 млн 350 мың теңге бөлінген екен. Маңғыстау облысындағы Сенек, Шебір, Үштаған, Тұщықұдық сияқты ауылдар да құм көшкінінен зардап шегіп отырған ауылдар қатарында. Бұл аймақтағы құмның биіктігі 20 метрге дейін жетеді. 2018 жылғы құм көшкінінің алдын алу шаралары өз жемісін беріп, 4 800 гектарға жуық аумақ қоршалған, 3 млн-нан астам ағаш, бұта отырғызылған екен. Бірақ бұл шаралар да құмға тосқауыл қоюда қауқарсыз болып тұр. Ендігі қауіптің кезегі БҚО, Қаратөбе ауданының Саралжын, Егіндікөл, Қоскөл, сондай-ақ Ақтайсай, Жусандыой елді мекендеріне келді. Тұрғындар базынасын тыңдай келе, қауіптің алдын алу шарасы осы аймақтарда орындалмай отырғанын аңғардық. – Құмның ауыл іргесіне жылжып келуі бұдан ондаған жыл бұрын байқалған табиғат құбылысы, бірақ дер кезінде беті қайтарылмады. Саралжын елді мекеніндегі көп үй құм астында қалатын сыңайлы. Өрістің тапшылығы тағы бар. Енді не болары белгісіз, – дейді ауыл тұрғындары.
Саралжын ауылдық округінің әкімі Жасұлан Ермеғалиевке хабарласқанымызда, мұндай мәселе барын жасырмады. Табиғи құбылыспен күресте көмекке қол жеткізе алмай отырғанын айтады әкім. Ауыл әкімінің сөзінше, биылғы Волонтер жылына орай ауыл тұрғындарын іске тартып, қауіптің алдын тосар ниетте екен. Ауызсудың өзін 50 шақырым қашықтағы аудан орталығынан тасып жүрген тұрғындар үшін бұл да бір күйбең болмақ.
Мәселенің шешімі не?
Сексеуілдің қасиетін қазақ ежелден білген. Әсіресе, құм көшкіні қатері төнген аймақтар үшін оның пайдасы ұшан-теңіз. Күн сайын көшкіннен қауіп төніп, елеңдеп отырған елдің айтуынша, сексеуілдің ең басты қасиеті – құмға тосқауыл бола алуы. Яғни, құм құрсауындағы ауылдарды табиғи апаттан қорғаудың бір жолы – ауыл маңына сексеуіл егу. Бұл сөзімізге дәлел ретінде айтар болсақ, уақытында Аралдан Ырғызға дейін созылып жатқан Кішіқұмға жүздеген гектар жерді айналдыра сексеуіл егілген. Кейіннен ауыл айналасы сексеуілдің нуына айналған. Сол сексеуіл түгі қалмай қырқылған соң көшпе құм үйлерді көме бастаған. Экологтар бір түп сексеуілдің 4 тоннаға дейін құмды тоқтата алатынын айтып отыр. Бұл шара бір емес, бірнеше рет қолданылған екен. Бірақ көмір немесе басқа отынның жетіспеушілігінен немесе қымбаттауынан, алыс елді мекендердің газбен қамтамасыз етілмеуінен жұрт сексеуілді шетінен отап, отынға пайдаланған. Бұрын ауыл іргесінде өскен сексеуіл бүгінде күнде елу, алпыс шақырым қашықта ғана кездеседі. Жеке бас пайдасын ойлағандар сексеуілді қалаға тасып, сатумен әлек. Сексеуілді кесуге, отауға елімізде заңмен тыйым салынған. 2013 жылдан 2018 жылға дейін сексеуілді отауға мораторий де жарияланды. Бұл мәселе Парламент отырысында бір емес, бірнеше рет айтылған болатын. Әйтсе де, сексеуіл отау әлі күнге дейін толастар емес. Экологтар құм көшкіні қаупі бар аймақтарды сейсмикалық қауіпті аймақтардың қатарына қосу керегін айтып жүр. Мысалы, Африканың құмды аймақтарының тұрғындарына бұл үшін қосымша ақы төленеді екен. Мәселенің шешімі нақты шара қолданып, құм көшкінімен күресіп, оны тоқтату немесе ауылдарды басқа жаққа көшіру десек, ата-бабасының қонысы болған мекенді тастап үдере көшу ауыл халқы үшін оңай болмасы анық. Түйін:Көшпе құмнан қашып ауыл тұрғындарын өзге жерге көшіруге жергілікті билік орындарының құлқы бола қоймас. Дегенмен жасыл желек отырғызуға бөлініп жатқан қаржыға ауыл адамдарын көшіруге болар еді деп те толғанасыз. Біздің ойымызша, осындай ауыл-аймақтардың жерін орман шаруашылығы иелігіне беруге болады. Себебі осы саланың мамандары жерге, орман-тоғайға қандай күтім қажет екенін жақсы біледі. Не болса да, ауылдарды құмнан құтқару жұмысы бүгіннен басталуы тиіс.
Мадияр ТӨЛЕУ