Соғыс! Аты да, заты да суық. Ұлынан, жарынан, әкесінен, бауырынан айырылған қаншама жанның күңіреніс-күрсінісі бар онда! Бұл – тағдыр! От ортасынан оралмай қалған ұлын сарғая күткен кешегі «қара кемпірдің» образына сыйып кеткен ұлт тағдыры. Иә, Ұлы Жеңіске 74 жыл толса да, сол бір сұрапыл жылдардың ауыр зардабы жер үстінде әлі күнге жаңғырығумен келеді. Қаншама оғыланның еш жерден дерегі табылмай, қаншама үміт үзілді десеңізші...
Бір айта кетерлік жайт, соғыс жылдарында майдан даласында мерт болған он мыңға жуық жамбылдық боздақтың «қара қағазы» таратылмай қалыпты... Ал әскери комиссариаттарда сарғайған сол қағаз бүгінде том-том болып қатталып, мұрағат сөрелерінде тұр. Мұрағаттанушылар мұның бірнеше себебі болуы мүмкін деседі. Әскери комиссариаттарда соғыс жылдары шақырылған азаматтарды тіркеу кітабы төрт – әскер қатарына шақырылғандар, қайтыс болғандар, олардың артынан келген «қара қағаздар» және із-түссіз жоғалғандар тізімдері бойынша толтырылған.
– Соғыс жылдары Сарысу мен Талас аудандарының азаматтары бір әскери комиссариаттан шақырылған. Облыстың Луговой-Меркі, Шу-Мойынқұм аудандарында да сондай жағдай қалыптасты. Бір ғана Сарысу – Талас аудандық әскери комиссариаты арқылы 6 мыңнан астам адам әскерге алынған екен. Әскери комиссариаттарда сол тұста орыс ұлтының азаматтары жұмыс істеген. Сондықтан жергілікті ұлт өкілдерінің аты-жөнін жазуда едәуір бұрмалаушылықтар орын алған. Мысалы, Үсібәлиев «Усенов» немесе Қайпұлдаев «Кайипов» болып жазылып кетуі әбден мүмкін. Ал «қара қағаз» таратылғанда оны алған адамның қолы қойылады. Бүгінгі күні әскери комиссариаттарда арнайы альбомға тігіліп қойылған «қара қағаздардың» дені – нақты иелеріне табысталмағандары. Жақын туыстарын іздеушілер болса, осы альбомды ақтарып, қарап көрулеріне болады. Жалпы, соғыс жылдарындағы деректер әскери комиссариаттардың мұрағаттарында сақтаулы. Ұрыс даласында із-түссіз кеткен немесе әлі күнге хабар-ошары жоқ азаматтардың дерегін анықтаумен комиссариаттар қызметкерлері айналысуы керек. Бірақ бүгінгі күні бұл жұмысты мұрағат саласының қызметкерлері мойнына жүктеп қойған, – дейді мұрағаттанушы Мақұлбек Рысдәулет.
Өткен жылы облыс әкімі Асқар Мырзахметовтың бастамасымен облыс орталығындағы Бауыржан Момышұлы атындағы «Жеңіс» саябағы қайта жаңғыртылып, осындағы мемориалдық тақтаға соғыс жылдарында қаза болған, майдан даласынан оралған соң бейбіт өмірде еңбек еткен ардагерлердің тізімі жазылды. Әсіресе, сол жылы наурыз-мамыр айларында тынымсыз ізденіп, еңбек еткен мұрағатшылар соғысқа қатысқан 105 мыңға жуық жамбылдықты анықтады. Бұл жұмыс әлі де жалғасуда.
– Майдангер жамбылдықтар есімдерін анықтауда негізінен әскери комиссариаттарда сақталған құжаттарға сүйендік. Сондай-ақ бұған дейін жарық көрген «Боздақтар», «Зерде» кітаптарының да көмегі болды. Жоғарыда аталған 105 мың азаматтың 70 мыңға жуыға Жамбыл жерінде өмірге келіп, осы аумақтан соғысқа аттанған. Ал қалған 35 мыңға жуығы соғыстан кейінгі жылдары Жамбыл облысына көшіп келіп, еңбек еткен. Сондай-ақ «Жеңіс» саябағындағы «Ерлік» мемориалдық кешенінде тізімі жазып көрсетілген 39 Кеңес Одағы батырының 20-сы – жамбылдық, 19-ы – өңірімізге бертінде қоныс аударып келген азаматтар, – дейді Мақұлбек Қайыпбекұлы.
Биылғы наурыз-мамыр айлары аралығында аталған саябақтағы мемориалдық тақта қосымша анықталған мыңға жуық майдангер тізімімен толықтырылыпты. Ал, жалпы, өңірімізде арамызда жүрген соғыс ардагерлерінің саны – 75-ті құрап отыр.
Ерман ӘБДИЕВ,
Жамбыл облысы