«Заманына қарай адамы» демекші, ет атаулыны аузына алмайтын вегетариандар, тек құс етін місе тұтатындар қатары көбейіп келеді. Бұл етсіз тамақты асқазаны онша қабылдай бермейтіндердің шынымен азайғаны ма, әлде қалта көтермегендіктің салдары ма? Сарапшылар мұны адамдарда қимыл-қозғалыстың аздығына байланысты деп те топшылайды. Қайсысы шындыққа жанасады? Бұл арнайы мамандардың еншісіндегі мәселе. Ал біз елдегі ет өндірісі жайына аз-кем сараптама жасап көргенді жөн санадық.
Байқап қарасақ, қазіргі таңда күнделікті дастарқан мәзірінде сиыр етін тұтынушылардың қатары көп. Бұл ел арасында қой етін асқазанның қорытуы қиын деген түсініктің қалыптасуы мен жылқы еті бағасының басқаларына қарағанда қымбаттау екендігіне де байланысты болса керек. Қазақта «Сиыр еті таң ағарып атқанша, қойдың еті ертеңгі күн батқанша, жылқы еті төсек салып жатқанша» деген сөз бар. Бұл өмірлік тәжірибеден алынған мысал. Қазақ тағамтану академиясының президенті Төрегелді Шармановтан осы мақалды жиі естиміз. Жылқы етін астың төресі санаған қазақ оның тез қорытылып, асқазанға салмақ түсірмейтінін ертеден білген. Құрамында қан айналымын тежейтін холестериннің мүлде жоқ екенін академик те айтудай айтып келеді.
Қазіргі таңда елімізде құс етін шет мемлекеттерден тасымалдау белең алып тұр. Еліміздің тұтынуға қажетті құс етінің жартысына жуығы – импорттың үлесінде. Жылына 120 мың тонна америкалық тауық сирағын елге жеткізеді екенбіз. Жылдар бойы тоңазытқышта жатқан бұл өнімде қандай сапа қалды дейсіз?! Америкалық тауық сирағын елге тасудың артында, жасыратыны жоқ, әлеуметтік мәселе тұр. Өйткені ел қымбат азықтан гөрі бағасы төмен осы өнімді алуды жөн санайды. Алыстағы Америкадан сапасы төмен тауық етін тасығаннан іргелес жатқан Моңғол елінен жылқы етін жеткізген дұрыс деген де пікірлер бар. Мұны айтып отырған себебіміз – Моңғолияда жылқы етінің келісі 600 теңге шамасында екен. Бізде жылқы еті орташа 1600-1800 теңгеге бағаланады. Баға айырмашылығы айтарлықтай. Жылқыны малдың төресі санаған қазақтың оның етін шет мемлекеттен тасуы бір жағынан онша ақылға сыймайды. Дегенмен бізде жылдан жылға жайылымның азайып бара жатқаны мен барымташылардың бой бермей отырғаны жылқы санының азаюына бірден-бір себеп болып отыр. Қазіргі таңда елімізде алты адамға бір жылқыдан келсе, бұл көрсеткіш Моңғолияда бір адамға екі жылқыдан тиіп тұр. Бұл елде халық саны 3 миллион болса, жайылымында 7 миллион жылқы тебіндеп жүр. Тебіндеп жүр демекші, жылқы өсірудің тиімділігі де сонда. Бұл түлік жыл бойы қора көрмей сыртта жайылып жүріп-ақ өсіп-өне береді. Тек сырттай бақылап қойып, ие болып отырсаң болғаны. Өз азығын өзі табады, жылы қораны қажет етпейді. Қысқа деп арнайы жем-шөп дайындаудың да қажеті жоқ. Сол себепті, ешқандай техникаға да күнің қарамайды деген сөз. Мамандар жылқының ірі қараға қарағанда анау-мынау ветеринарлық ауру-сырқауға бой бере қоймайтынын да ерекше бағалайды. Осындай ерекшелігінен болса керек, байырғы қазақтар өзге төрт түлікке қарағанда жылқы малын өсіруге аса ықыласты болған. Қыста жылқы етін жеп, жазда қой сойып алуды дағдыға айналдырған. Ал ірі қараны негізінен ағарған үшін, анығы айран-сүті мен сары майына бола керегіне қарай қолда ұстаған. Қазір керісінше көп үйдің дастарқанында негізінен ірі қара еті орын алады.
Бір байқағанымыз, жылқы еті өніміне, әсіресе, жая мен қазыға шетелдіктерден сұраныс артып келеді. Бұл түсінікті де, кезінде елімізден өз тарихи Отанына оралған түрлі ұлт өкілдері қазақ дастарқанынан талай дәм татқан. Олар жая мен қазының дәмін әлі ұмыта қойған жоқ. Сол себепті, біздің елден жая мен қазыға сұраныс танытып отыр. Жылқы етін шикізат күйінде емес, неғұрлым дайын өнім ретінде экспортқа шығарсақ, бюджет бүйірінің бұлтиюына айтарлықтай әсер етер еді.
Қой өсіру салтымызда бұрыннан бар. Әрине, қой өсіру жылқыға қарағанда қиынырақ шаруа. Өйткені оны жыл бойы жайылымда жая алмайсың. Қыс мезгілінде жылы қорада ұстауға тура келеді. Дегенмен қой етіне деген сұраныс жоғары. Иран, Қытай, Парсы шығанағы, тіпті Еуропа елдерінен де қазақстандық қой етіне сұраныс бар. Әсіресе, ирандықтар бұл жағынан алдыңғы орынды бермей келеді. Өз елімізде 100 доллар шамасында бағаланатын біздің қойлар Дубайда 350 доллардан сатылады екен. Осыдан-ақ қой өсірудің қаншалықты маңызды екенін аңғару қиын емес. Қазіргі таңда әр қазақстандыққа 1 қойдан келеді екен. Былай алып қарғанда қойдың өсімі жаман емес сияқты, бірақ біз қой өсіруден де Моңғолиядан артта қалып келеміз. Бұл елде бір адамға 20 қойдан келеді. Айырмашылық айтарлықтай, бірақ ата кәсібіміз саналатын мал шаруашылығына ден қойсақ, бұл саланың көсегесін көгертуге барлық жағынан мүмкіндік бар.
Кейінгі жылдары түйе шаруашылығының қатары көбейіп келеді. Бұл өз кезегінде түйе санының да артуына себін тигізіп отыр. Қазіргі таңда түйе өсірумен негізінен Маңғыстау, Қызылорда, Түркістан және Алматы облысы айналысады. Әйтсе де, түйенің шұбатына қызығушылар қатары жылдан жылға артып келе жатқанымен, оның етіне құмарлар тым аз. Түйе еті күнделікті ас мәзіріне еніп үлгерген жоқ. Сол себепті, түйе өсірумен айналысатындар оның етін өткізуде қиындыққа ұшырап отыр. Мамандар түйе еті құнарлылығы жағынан сиыр етіне ұқсас келетінін айтады. Әсіресе, жас малдың еті жұмсақ әрі дәмді. Түйе еті фосфор, калий, темірге бай. Құрамында В1, В2, В9, РР, С, Е және А дәрумендері кездеседі. Түйе етінде майлы қатпарлар болмағандықтан, ол диеталық тағам болып саналады. Әнебір жылы Алматы технология университеті ғалымдары түйе етінен шұжық жасап шығарғанын жария еткен. Әйтсе де, ол үлкен айналымға еніп кете қойған жоқ. Таяуда Алматыда түйе етінен бірнеше түрлі консерві жасайтын зауыт ашылды. Бұл өнімді әскерилер мен төтенше жағдайлар қызметкерлеріне өткізу көзделіп отыр. Несі бар, дәмді әрі алып жүруге қолайлы, бағасы қолжетімді отандық өнім. Дәміне қарап өзге еттен еш айырмашылығын байқай алмадық. Осылай әрекет жасай берсек, түйе еті де нарықта біраз сұранысқа ие болатын түрі бар. Әзірге түйе етін экспорттау жағы кемшін түсіп тұр. Өйткені көптеген ел түйе етін жеп үйренбеген. Дегенмен шетелдік сарапшылар қазақстандық түйе етінің органикалық тазалығын тілге тиек етіп отыр. Егер өз елімізде қалыпты азық ретінде тұрақты тұтынуды жолға қойып, оның пайдасы мен тиімділігін дұрыстап насихаттай білсек, алдағы уақытта түйе етін де экспорт жасайтын күн туар.
2021 жылға дейін қабылданған Агроөнеркәсіп кешенін дамыту бағдарламасында мал шаруашылығы мен ет экспортына баса назар аударылған. Белгіленген уақыт та таяп келеді. Әлі де атқарылар шаруа шаш етектен.