Отандық ғылымның зоология саласындағы Грачевтердің отбасылық жетістіктері ел аумағынан тыс мемлекеттерге де белгілі. Грачев Владимир (1926-2016 жылдар) – аңызға айналған орнитолог және аң танушы. Оның кіші бауыры Юрий Грачев – қазақстандық жетекші териолог (сүтқоректілерді зерттеуші), ақбөкен бойынша дүниежүзіне белгілі сарапшы. Владимир Грачевтің ұлы Александр Грачев ақбөкен жануарын зерттеуге 30 жылын арнаса, немересі Алексей Грачев – бүгінгі таңда белгілі қар барысын зерттеуімен баршаға белгілі. Ғұмырын ғылымға арнаған танымал отбасының қызметі мен өмірі БҒМ Ғылым комитетіне қарасты Алматы қаласындағы Зоология институтымен және тәуелсіз еліміздің байтақ даласындағы тылсым табиғатпен тығыз байланысты.
ҚАРАПАЙЫМ ҰСТА ЖӘНЕ ОНЫҢ АТАҚТЫ БАЛАЛАРЫ
Ағайынды Грачевтер Горьков (бұрынғы Нижегород) облысындағы Лысковск ауданының Владимировка қыстағында дүниеге келген. Владимир – 1926 жылы, ал Юрий – 1939 жылы туған. Отбасында бұл екеуімен қатар үш қыз қатар тәрбиеленіпті. Анасы Клавдия Ивановна сауыншы болса, әкесі Александр Поликарпович ұжымдық шаруашылықтың ұстасы еді. Бастауыш мектеп деңгейінде ғана білім алған әкесі қолы қалт еткенде үйіндегі мол кітап қорындағы шығармаларды жиі оқитын. Олардың арасында географ А.Гумбольдт және философ А.Шопенгауэрдің туындылары бар болатын. Бос уақытында жанына үлкен ұлын ертіп, өзен бойынан аң аулауға аттанатын. «Біздің бұл бағытты ұстануымызға арғы атамның өз перзенттерін табиғат аясында тынықтыруына баулуы септігін тигізгенін білеміз. Ол қоршаған ортаны аялауға үйрету арқылы ұрпағын осы саланың құпия сырын зерттеуге баулыған болатын», – дейді Алексей Грачев.
Грачев Володя мектеп қабырғасында жас натуралистер үйірмесіне қатысты. Ол көбіне құстардың тіршілігіне қызығатын.
Владимир Грачев Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда әскер қатарына шақырылмай, бейбіт заманда білімін одан ары жетілдірген болса, ғылым саласында талай зерттеулерімен танылары даусыз еді. Балтық жағалауындағы майдан даласы мен Псков және Ленинград аумағын жаудан қорғауға қатысып, от пен оқтың ортасында есейген бозбала ауыр жарақатпен госпитальға түседі. Дәрігерлерден ем алып жатқанда әкесінің ұрыста қаза болғанын естиді. Қанды қырғыннан аман қалған ол соғыс аяқталған соң офицерлер дайындайтын училищеде оқып, кеңестік қарулы күштердің құрамында қалған. Қазақстандағы жұмысында орын ауыстыруына байланысты қоныс аударды.
Еліміздегі әскери қызметін Алматыда жалғастырған кезде (1949-1951 жылдар) Арал әскери комиссариатындағы қызметінде құстарды бақылауын тоқтатқан жоқ. Республика орталығында ол орнитолог И.Долгушин, териолог А.Слудский және басқа да зоология ғылымының корифейлерімен танысты. Грачев сол танымал азаматтардың ұсынысымен Абай атындағы ҚазПИ-дің сырттай бөліміне оқуға түседі. Қызметпен білімін жетілдіруді бірге қоса алып жүру қиын болғандықтан, запасқа кету туралы қабылдады. Владимир Грачев 1954 жылы ғылыми-зерттеу институтына қарасты қазақстандық бөлімінің Балқаш тірек бекетіне меңгеруші қызметіне қабылданды.
Оған Іле өзенінің маңайын мекендейтін ондатр және басқа да жабайы тіршілік иелерінің өңірге жерсінуі мен табиғи өсімін бақылау жауапкершілігі жүктелді. «Ол кездері халық шаруашылығы үшін терісі бағалы аңдар айрықша маңызға ие еді, – дейді Алексей Грачев. – Жұмсақ алтын саналатын бұл құнды аңды кезінде шет мемлекеттер доллармен бағалауымен байланысты біздің республика кеңестік жүйеде алдыңғы саптан көрінді. Сондықтан бұл іске арнайы мамандардан құрылған тұтас ауыл тұрғындары жұмылдырылды».
ЖОҒАЛҒАН ӘЛЕМ
Березовиков Николай есімді алматылық ғалым Грачев Владимирдің аң танушылық өмірі туралы жазылған ғұмырнамалық мақаласында: «Бұрынғы жайлы тіршіліктің орнын көктем мезгіліндегі өз кемеріне сыймай жан-жаққа жайылған ағынды су тасуындағы қауіптілік қорқынышы басып, елдімекен тұрғындарынан маза кетті». Жаздың күндері кешкісін және түнімен маса шағып маза бермейтін. Адамдар күздің қара суығына дейін қансорғыш жәндіктермен күресіп өтеді. Құм суырған шаңды топырақ борауы жиілеп, төңірек құлази бастаған болатын» деп жазған болатын.
Бірақ зерттеушілердің ғылыми жұмыстарын жүргізуге бұл жер таптырмайтын қолайлы орын еді. В.Грачев осы өңірден көптеген тың мәліметтерді жинақтап, кандидаттығын сәтті қорғап шықты.
Александр есімді ұлы жастайынан құстардың тіршілігін байыптауға және олардың ұясын тауып құпия сырын анықтауда әкесіне көмектесе жүріп, болашақ тағдырын анықтап алды.
Юрий Александрович бұл туралы былай дейді: «Кіші бауырымның қатысы болмаса, менің өмірім басқаша өрбуі мүмкін еді. Нижегород облысындағы орта мектепті тамамдаған соң менің алдымда мамандық таңдау мәселесі тұрды. Керемет қоршаған ортаны қызықтаған 1956 жылғы сапарымның барысында қандай кәсіпті меңгеру қажетін түсіндім. Нәтижесінде, саналы өмірім Зоология және жануарларды зерттейтін институтпен тығыз байланыста өрбіді».
Грачев Юрий – қазіргі кезде қазақстандық ірі териолог мамандардың бірегейі. Оның кандидаттық диссертациясы үлпілдек жүнді тиін тұқымдастарының құпиясын ашуға бағытталған-ды.
«Менің әкем жас кезінен атам сияқты құстардың тіршілігіне құмар еді. Ол салалық институттағы алғашқы жұмысын орнитология зертханасынан бастады. Юрий Александрович одан кейін сайын даладағы ақбөкендерді зерттеуге кіріскендіктен, териология бөліміне ауыстырылды. Отыз жыл бойы барлық өңірді жиі аралағандықтан, қай тұста не барын бес саусағындай жетік білетін. Александр Владимирович биылғы сәуір айында жетпіс жасқа толса да, бауыры Юриймен бірге Зоология институтындағы қызметін жалғастыру үстінде», – дейді Алексей Грачев.
ҚАР БАРЫСЫНЫҢ ІЗІМЕН
Алексей Грачев отыз жаста. БҒМ Ғылым комитетінің қарамағындағы Зоология институтының териология бөлімінің жетекшісі. Ол – бірге өскен бес перзенттің отбасынан шыққан биолог маман. Он екі жастан асқанда кәсіби бағыттағы жеңіл атлетикамен айналысып, халықаралық жарыстарда негізгі жүлделерді иеленген соң, біраз уақыт билогия мамандығындағы қызметтік өрлеу мен спорттық бапкерліктің арасында таңдау жасай алмай жүрді. Алексейдің дала ісіндегі тағылымды тәжірибесі мен физикалық тұрғыдағы жақсы дайындығы кейіннен атқарылған қыруар шаруасына зор пайдасын тигізді.
– Оқытушы зерттеушінің жұмысы кеңселік қызмет емес, – дейді ол әңгімесінде. – Әсіресе, бұл кең даланы мекендейтін жабайы жануарлар мен жыртқыш аңдарға байланысты болса. Олардың басқан ізіне түсіп, тұмса табиғатпен тілдесуің қажет. Тау барысын көрудің қиындығы тіптен бөлек. Олар көбіне қыс кезінде жорыққа шығады. Қалың қарды омбылап, күн ұзақ демалмай жүру шыдамдылықты талап етеді. Бір тәуліктегі жүру ұзақтығы кейде 19 шақырымды құрайды. Сондықтан арнайы экспедиция құрамына бұрынғы спортшылар мен альпинист мамандар қабылданады.
Қазақстанның тәуелсіздік тарихында алғаш рет қар барысын ғылыми бағытта арнайы зерттеу жұмыстары осыдан жеті жыл бұрын басталыпты. Юрий Грачев бұл іске пайдасын тигізетін Алексейді де тартқанын атап айтты.
«Юрий Александрович – менің тәлімгерім. Жасы жетпіске таяса да, жүрісі ширақ, біліктілігі жоғары және түйгені көп ол мені өзімен бірге ертіп жүрген сәттерінде көп нәрсені түсіндіріп, көрсеткені ұмытылмақ емес. Бауырым қазіргі кезде де сапардан қалмайды. Сексеннің сеңгіріне көтерілсе де, денсаулығы мығым. Біз кез келген адам бара алмайтын асуларды бағындырып, қар барысын фотоға түсірдік. Нәтижесінде, ғылыми тұрғыдан зерттеуге мүмкіндіктер ашылды. Осы арқылы олардың болжамды санын есептегенде сирек кездесетін тау тағысының қатар азайғанын анықтадық. Өткен ғасырдың сексенінші жылдары ресми құжаттарда екі жүзге жуық екендігі жазылса, бүгінгі күнде небәрі 150-ге жетпейді. Бұл қолдан жасалған қиянаттың әсері емес. Олардың табиғи көбеюіне экологиялық жүйенің бұзылуы мен еркін дамитын аумағының тарылуына қоса азықтану қорегінің тапшылығы ықпал ете бастаған», – дейді Алексей.
2018 жылдан бастап териология бөлімінің жауапты жұмысы мемлекет тарапынан қаржыландырылатын жобаға сай жүргізілуде. Яғни, сирек кездесетін және шаруашылық маңызы бар жабайы жануалардың зерттелуі нақты қолға алынған.
«Бұл бағыттағы шаралардың мәні мен маңызы ерекше. Өйткені тұрғындар саны көбейіп, туристік нысандар мен жол құрылыстары жаңадан салынуда. Тынығатын демалыс орындарының шеңбері кеңейіп келеді. Қорғауға алынған немесе ұлттық мәртебесі бар қорықтардан адамдардың әсерін сезінбеу мүмкін емес. Тау бөктерінің экологиялық жүйесін мекендеуші аңдардың қауіпсіздігін қамтамасыз етпейінше дамытуға болмайды. Алайда олардың тіршілік ететін және көбейетін аумағы біртіндеп тарылып барады», – дейді Алексей Грачев.
Грачев Алексей мен ғалым әріптестерінің міндеті – жан-жануарлар әлемінің табиғи заңдылықтарын жан-жақты зерделеу арқылы құзырлы орындарға тигізілетін зардапты азайтатындай жолдарды ұсыну.
Демек, баршамызға пайдасы тиетін бұл сұрақтарды шешу ұрпақтар сабақтастығымен жалғасқан және кәсіби ісіне нағыз мамандардың қолынан келетіні анық.
Серік ӘЛІМЖАН