Ит жүгіртіп, құс салған халқымыз үшін саятшылықтың орны бөлек. Аңшылық – күнкөріс көзі ғана емес, ер азаматтың табиғат аясында демалуына, ептілік қасиетін шыңдауына септігі тиетін өнер. Қазір аңшылық шаруашылығын дамытуда бірқатар өзекті мәселе бар. Соның бірі – ұлттық асыл тұқымды ит түрлерінің, яғни қазақы тазы мен төбеттің күрт азаюы болып отыр.
Қазір қала көшелерінен, қаңғыбас иттердің арасынан жеті қазынаның бірі әрі адам баласының адал серігі қазақы төбет пен тазыны кезіктіру қиын. Еліміздегі ит асыраушыларды алаңдататыны да – осы.
Ит тұқымдастарының арасында ең ақылдысы – қазақы төбет пен тазы. Асыл тұқымды итті көз жанарынан және құлағынан байқауға болады. «Аттың жақсысы – бозы, иттің жақсысы – тазы» деп бекер айтылмаса керек. Қазақ тазысының алғырлығы, тектілігі және ерекше жаратылыс екені талай аңыз-әңгімеге арқау болды. Қашқан аңды қалт жібермейтін, тіпті қасқырдан да тайсалмайтын құмай тазыға қашанда сұраныс көп. Төбеттер де адамның сенімді досы әрі қорғаушысы. Болмысының салмақтылығымен ерекшеленетін олар бейберекет үріп, айналадағылардың мазасын алмайды, үйренген ауласына өте адал. Сырттан келген қауіпке батыл тойтарыс береді. Қазақы төбеттен туған күшік бір жылдың ішінде өсіп-жетіледі. Бір төбеттің ас-суы мен жағдайын жасауға айына орта есеппен 30 мың теңге кетеді екен. Мемлекет тарапынан тиісті қолдау болмаса, төбет пен тазы тұқымын сақтап қалу қиын дейді ит асыраушылар. Халқымыздың қанына біткен құсбегілік пен аңшылық кәсіпті қайта жандандырмасақ, ұлттық құндылығымыздың бірін жоғалтып алуымыз әбден мүмкін.
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде өткен «Аңшылық шаруашылығын жетілдіру және ұлттық аңшылық түрлерін дамыту» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияға «Қансонар» аңшылардың қоғамдық бірлестіктері мен аңшылық шаруашылығы субъектілерінің республикалық қауымдастығы басқармасының төрағасы Оралбай Әбдікәрімов, Ауыл шаруашылығы вице-министрі Ерлан Нысанбаев, Мәжілістің Аграрлық мәселелер комитетінің мүшесі Роман Ким, университет проректоры Қайрат Айтуғанов, АШМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің төрағасы Қайыр Рыскелдинов, Ұлттық ғылым академиясының академигі Серікбек Дәукей, Парламент депутаттары, шетелдік және отандық ғалымдар қатысып, аңшылық шаруашылығындағы өзекті мәселелерді ортаға салды. Мұндай шара елімізде алғаш рет өткізілді.
– Негізгі мәселе қазақтың тазы мен төбетіне қатысты болып отыр. Олардың тұқымын асылдандыру, баяғы асыл- тұқымды тазылардың тегін қалпына келтіру, оны Әлемдік кинология орталығына тіркету үшін республика бойынша стандарт жасау мәселелері қаралды. Төбеттердің саны өте аз. Сондықтан оны көбейту оңай болмайды. Қазір селекциялық жұмыстар арқылы асылтұқымды ит түрін сақтап қалуға әрекет етіп жатырмыз. Ал тазыдан ең азы 100 бас керек. Олардың қан құрамы толық зерттелмеген. Таза қанды иттерді анықтап, олардан тұқым алу үшін университет арнайы бағдарлама жасап жатыр. Осы жиын негізінде ұлттық тазы мен төбетімізге қатысты бірқатар мәселе шешіледі деп ойлаймын, – дейді С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің «Аңшылықтану және балық шаруашылығы» кафедрасының меңгерушісі Қуаныш Сыздықов.
Аңшы-құсбегі Ернар Мүптекеұлы аталған шараға Алматыдан арнайы келген. 10 жылдан бері ата кәсіппен айналысып келе жатқан ол бүркіт пен тазы асырайды.
– Арғы аталарымның бәрі бүркіт пен тазы ұстаған. Дәстүрді жалғастырып келеміз. Қазір 15 шақты тазым бар. Үйде асыраймын. Тазыны байлап, қамап қоюға болмайды, жаттықтырып тұру керек. Сол үшін жүгіртіп тұрамын, күнделікті тамағын беріп, күтіп-баптаймын. Қыстыгүні аңға шығамыз. Бір тазыдан төрт, сегіз ұрпақтан қалу керек. Жеті ата сияқты олардың да арғы тегі болады. Әрбір тазының төрт-бес атаға дейін таралуына алты-жеті жылдай уақыт керек. Осыны қолға алып, көбейтуіміз керек. Содан соң дүниежүзілік ұйымдар келіп, қазақтың тазысын көріп, тексеріп, патенттейтін болады. Қазір Ресейден келген мамандар, түріктер патенттеуге әрекет жасап жатыр. Мен де міне, осы қазақтың тазысы деп патенттеп, өзімізде қалдыруға, асылтұқымды ит тұқымдарын сақтап қалуға үлесімді қосқым келеді. Тазы ұстау үшін оның жағдайын жасау керек. Сондықтан аңшылық өнерге қызығатын жандарға үкімет тарапынан қолдау болса, бұл шаруашылық жандана түсер еді, – дейді ол.
Қазір ең өзекті мәселенің бірі – аңшылық шаруашылығындағы кәсіби мамандардың аздығы. Еліміз бойынша аңшылық кәсіп бойынша білім беретін үш оқу орны бар. Олар Нұр-Сұлтан, Алматы және Семей қалаларында орналасқан.
– Аңшылық шаруашылығы мамандығына республика бойынша грант өте аз бөлінеді, тіпті жоқ деп айтуға болады. Балық шаруашылығына да солай. Түлектер грант көп бөлінген салаға – техникалық мамандықтарға барып жатады. Грант бөлінбеген соң мамандықтың болашағы жоқ деп ойлайды. Негізінен, аңшылық және балық шаруашылығы мамандығын бітірген түлектеріміздің 70-75 пайызы жұмысқа орналасып жатыр. Соңғы екі-үш жылда бұл мамандыққа сұраныс көбейді. Орманшылар мен балықшылар қажет. Осы мамандықты бітіріп, шағын кәсіп ашуға да болады. Қырғауыл, бөдене құстарын асырауға болады. Айта берсек, көп. Мұны жастар түсінбей жатады. Қазір туризм, жасыл ел, орман шаруашылығы деп жатыр, аң шаруашылығы солармен қатар жүруі керек. Қазір біраз мәселе көтеріліп жатыр. Мысалы, киік, басқа да қызыл кітапқа енген ұлан, марал деген тұяқты жануарлар бар. Осыларды сақтап қалып, шаруашылықты дамыту үшін мамандықты көтеруіміз керек. Грант бөлуге күш салуымыз қажет, – дейді С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің «Аңшылықтану және балық шаруашылығы» кафедрасының қауымдастырылған профессоры Серік Нарбайұлы.
Эльмира ЖАҚСЫБАЙҚЫЗЫ