31 мамыр қарсаңында АЛЖИР-ге ағылатын халық қарасы көп екен. Тарихи ескерткішке арнайы ат басын бұрғандардың бірқатары музей алдындағы кең ауланы еркін аралап, әр экспонаттың қасына аз ғана аялдап, суретке түсіп жүр. Музей айналасын көзбен шолып шыққан адам «АЛЖИР» музей-мемориалды кешеніне қарсы орналасқан Целиноград аудандық сотының ғимаратын бірден байқайды. Шын кінәлілерге жаза кесіп, ақиқаттың салтанат құруына жұмыс істейтін сот үйінің бір кездері жазықсыз әйелдердің жан абақтысына айналған мекенге қарсы орын тебуі «әділет пен әділетсіздік текетіресі» атты әлі жазылмаған картинаға ұқсайды...
Алжир тарихы 1937 жылдың 15 тамызынан басталады. Дәл осы күні қабылданған КСРО Ішкі істер халық комиссиаратының №00486 бұйрығынан «Отанын сатқандардың отбасы мүшелерін жаппай қудалау» басталды. Бас-аяғы бірнеше айдың ішінде «тыңшылық жасады», «отанын сатты» деген айыппен қамауға алынған зиялы қауым өкілдерінің әйелдері жаппай ұсталды. ІІХК-ның 1937 жылы 3 желтоқсандағы бұйрығына сәйкес, Карлагтың Ақмола бөлімшесі ашылып, үш жасқа дейінгі балаларын жетектеген әйелдердің алғашқы легі 6 қаңтар күні ақтүтек боран астындағы Солтүстік Қазақстанға келіп түскен. Ол жылдары саяси тұтқындарды лагерьлер мен түрмелерге мал тасымалдайтын вагондарда жеткізіп отырған. Ішіне күн түспейтін қараңғы, тар әрі суық вагонның үлгісі АЛЖИР-дің ауласына да қойылған. Экспонат есігіндегі темір тордың артынан жұпыны киінген қамкөңіл әйелдер бейнесі елес береді. Әр жылдары АЛЖИР-ге бет алған осындай вагондарда Әзиза Рысқұлова мен оның анасы Әрипа Есенғұлова, Дәмеш Жүргенова, Рабиға Асфендиярова, әнші Лидия Русланова, жазушы Галина Серебрякова, маршал Тухачевскийдің отбасындағы әйелдер, жазушылар Борис Пильняктың әйелі Кира Андронникошвили, Юрий Трифоновтың әйелі Евгения Лурье, Болат Окуджава мен Мая Плисецкаяның аналары болған.
Лагерь дейтініміз – қыштан тұрғызылған бірнеше барак, төрт мұнара мен айнала жүргізілген темір қоршаулар ғана. Бұған қоса, әйелдерге санақ жүргізіп, жұмысқа жегіп, олардың тәртібін қадағалайтын әскерилер бар. АЛЖИР әйелдері Мәскеу, Ленинград, Украина, Грузия, Армения мен Орталық Азия мемлекеттерінен әкелінген. АЛЖИР-де 1937-1953 жылдар аралығында 8 мың әйел отырса, жалпы Ақмола лагері түрмесінен 20 мыңға жуық әйел өткен. Көп ұзамай жаңа тұтқындар барактарға сыймаған соң, әйелдер өздеріне қолдан үй тұрғызуға жегілген. Күні бойы ашқұрсақ күйде қамыс кесіп, мал бағып, тігін цехында жұмыс істеген әйелдер Ақмоланың жан шыдатпас аязын қабырғасы жылымайтын барактарда өткізген. Жатын орындары – үстіне қураған шөп төселген ағаш төсектер. Бұл сынақ қалада пәтерде тұрып, далалық өмірге бейімделмеген әйелдерге ауыр тиіп, алғашқы жылдары АЛЖИР-де өлген адамдар көп болыпты. Кейіннен қолынан келетін кәсібін жан сақтаудың амалына айналдырған тұтқындар соғыс қажетін өтеуге киім тігіп, Кеңес үкіметі үшін арзан жұмыс күші болған.
Музейге апаратын жіңішке жол «Қасірет қақпасы» арқылы өтеді. Бұл монумент киелі орынға кіретін қақпа қызметін атқарады. Сенім бойынша, қақпа астынан жүріп өткен кез келген адам қуғын-сүргін құрбандарына тағзым жасап, басын июі қажет. Ары қарай жолдың сол қапталында «Түңілу мен әлсіздік» композициясы көзге түседі. Бостандыққа шығамын деген сенімін жоғалтқан, шарасыз, тағдырына мойынсұнған адам бейнесі «қызыл қырғынның» құрбаны болған миллиондаған тағдырды еске салады. Жол бойына қаз-қатар орнатылған ескерткіш тақталардан АЛЖИР-де болған әйелдердің әртүрлі ұлт өкілдері болғанын аңғаруға болады. Аулада «Күрес пен үміт» композициясы да кездеседі. Басын көтеріп, күреске бел буған әйелді сипаттайтын туынды лагерьде сүйген жары, балалары мен денсаулығынан айырылып, азап шексе де, сағы сынбаған тұтқындардың жиынтық бейнесін көрсетеді.
Экспозициялық көрме жұмысы бөлімінің маманы Бекжамал Жалғасованың айтуынша, АЛЖИР-де 16 мыңнан астам жәдігер бар. Олардың қатарында фотосуреттер, құжаттар, тұтқындардың жеке заттары мен деректі фильмдер кездеседі. Бекжамал Жалғасова көшпелі көрме жобасы мен музейдің халықаралық әріптестігінің арқасында соңғы жылдары тарихи ескерткішті арнайы іздеп келетіндер саны өскенін айтады.
– Жылына 26 мыңға жуық адам келеді. Еуропа мен ТМД елдерінен музейді көру үшін алыс жол жүріп жететіндер бар. АЛЖИР-де болған тұтқындардың ұрпақтарымен жақсы қарым-қатынасымызды үзбей, хат алмасып тұрамыз. 31 мамыр күні бізге Қазақстанның түкпір-түкпірінен, әлемнің әр бөлігінен қонақтар келеді, – дейді ол.
АЛЖИР-де әйелдерге көрсетілген зорлық-зомбылықтан 1567 бала дүниеге келген. Лагерьге жеткізілген әйелдермен бірге еріп келген балалар үш жасқа толысымен, оларды жетімдер үйіне жіберіп отырған. Онда балаға «анамнан бас тартамын» деген хат жазғызып, тегін толық ауыстырып жіберген. Сондықтан АЛЖИР-ден босап шыққан әйелдердің бәрі бірдей отбасымен қайта қауыша алған жоқ. Бұрынғы тұтқындарға берілген төлқұжат бойынша олар КСРО-ның 38 қаласында тұра алмаған. Туған жерге баруға не жағдайы, не онда көзі қарайып күтіп отырған жанұясы жоқ әйелдердің кейбірі амалсыз АЛЖИР маңында қалып отырған. Өздеріне сонша азап шектірген мекенде бақытты тұрмыс құруға қайта талпынған әйелдердің бірқатары 1989 жылы Малиновка кентіне жиналған. Қуғын-сүргін құрбандарын ұмытпау туралы алғашқы ой сонда туып, бүгін сол орында бой көтерген АЛЖИР музей-мемориалды кешені өткеннің сорақы қылмысын кейінгі ұрпақтың есіне салып, абзал аналардың атын ұмыттырмайтын ескерткішке айналған.