Қарағанды облысында саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алды. Митинг-реквием Спасск мемориалды кешенінде өтті. Ресми деректер бойынша, Спасск зиратында 5152 адам жерленген. 1937-1938 жылдардағы нәубет ұлт жанашырларын да жалмады. 165 мың қазақстандық үлкен террордың құрбанына айналды. Олардың 25 мыңы ату жазасына кесілді. Солақай саясаттың салдарынан құрбан болған боздақтарды қарағандылықтар ерекше тебіреніспен еске алды.
Спасск кентінде 1930-1950 жылдары КСРО Ішкі істер халық комиссариатының бөлімшелері, сондай-ақ әскери тұтқындарға және қамауға алынғандарға, КСРО қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтарына арналған лагерь орналасқан. Архив мәліметтері бойынша, Спасск зиратында 5000-нан астам адам, 50-ден астам ұлт өкілдері жерленген.
Митингке қатысушылар тоталитаризм жылдары саяси қуғын-сүргін құрбандары болған адамдарды, тарихымыздағы ең қайғылы кезеңді еске алу үшін жиналды. Қарағанды жерінде тоталитарлық жүйенің жарқын нышанына айналған Карлаг қана емес, сонымен қатар басқа да лагерлер болды.
Митингке Қарағанды облысының әкімі Ерлан Қошанов, Украина, Чехия, Корея және Румынияның Төтенше және өкілетті елшілері, Қырғызстан, Франция, Иран және Жапония елшіліктерінің өкілдері қатысты.
– Бүгін мұнда түрлі ұлт өкілі жиналды. Мұнда тұрған әрбір адамға қайғы ортақ және біз бұл тарихи оқиғаны ұмытуға құқығымыз жоқ. Сол кездегі Қазақстанның көрнекті қайраткерлері құрбан болды. Олардың ішінде біздің жерлесіміз Сәкен Сейфуллин де болды. Биылғы жылы оның туғанына 125 жыл толады. Ақынға және сол қасіретке толы дәуірдің барлық құрбандарына мәңгілік естелік, – деді Ерлан Қошанов іс-шараның ашылуында.
Аймақ басшысы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев саяси қуғын-сүргін кезеңін «Ең ірі гуманитарлық апат» деп атап айтқанын еске салды.
Қызыл қырғынның құрығына түрлі ұлт өкілдері ілінді. Қаншама мыңдаған тұтқындар азапталды, тар жол тайғақ кешті. Бүгінгі митингке әр түрлі ұлттың елшілері арнайы келді.
–Украин халқы – Сталиндік қудалау мен қырғында ең көп азап шеккен, қиындық көрген халық. Өткен күннен жүрегімде үлкен дақ қалды. Еске түссе, еңсем түседі. Қабырғам қайысады. Мен ата-әжемнің, аға-әпкелерімнің ізі қалған жерде тұрмын, – деді Украинаның Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшісі Иван Кулеба.
– Мен митингке қатысу үшін жыл сайын осында келемін. Әрине, қуғын-сүргін кәріс халқына да тікелей әсер етті. 1937 жылы Қазақстанға 500 мыңға жуық кәріс қоныс аударды. Мұнда сол кездегі ағайындарымыз құрған корей диаспорасы әлі күнге дейін бар. Мен олармен байланысты үзбеймін және олардың арасында шын мәнінде мақтан тұтатын көптеген адамдар бар, – деді Кореяның Қазақстандағы Төтенше және өкілетті Елшісі Ким Дэсик.
Ата-бабаларын еске алу үшін қуғын-сүргінге ұшырағандардың ұрпақтары да келді. Олар өздерінің туған-туыстары туралы естеліктерімен бөлісті.
– Менің ата-анам Осакаров ауданы Пионерское ауылына қоныс аударды. Елдімекенде ол уақытта халықтың барлығы қуғынға ұшыраған болатын. Ол жерде гректер, немістер, шешендер, ингуштар болды. 1952 жылы мектепке бардым. Сталин қайтыс болған кезде жыламағаным үшін мектепте таяқпен ұрғаны есімде. Мұның бәрі, әрине, өткен күндер. Құдайдан ондай енді қайталанбасын деп тілейміз, – деді қуғын-сүргінге ұшыраған Зияд Досаевтың ұрпағы.
Митингке облыстың бас имамы, Қарағанды және Шахтинск епархиясының хатшысы, грек-католик епархиясының бас викарийі қатысты. Дін қызметкерлері сталиндік қуғын-сүргін кезінде қаза тапқан адамдардың рухына дұға етті.
Шара соңында мемориалдық кешен ескерткіштеріне гүл шоғы қойылды.
1987 жылдан бастап Спасск мемориалды кешенінде әртүрлі мемлекеттер ескерткіш белгі орнатып келеді. Қазір олардың саны 28-ге жетті.
Қарағандыдан 30 шақырым жерде орналасқан Долинка кентінде қуғын-сүргінге ұшырағандарға арналған Карлаг еңбекпен түзеу лагері бар. Кеңес Одағы кезінде, дәл осы жерде 1,5 миллион тұтқын, жазықсыз жапа шегіп, атағынан ат үркетін Карлагтың құрбанына айналды.
Долинкада 1930-1940 жылдары түрлі дерттер мен аштықтан қайтыс болған Карлаг тұтқындары мен олардың балалары жерленген Мамочкино моласы бар. Қарағанды облысының әкімі Ерлан Қошанов Мамочкино зиратына ескерткіш орнату жобасын мақұлдады.
– Бұл орын – жай ғана зират немесе қу дала емес. Бұл жерде үлкен террордың жазықсыз құрбандары жатыр. Олардың көпшілігі тіпті алғашқы қадамын жасауға үлгермей кетті. Мұнда қанша адам жерленгенін білмейміз. Осы күнге дейін сүйектер табылып жатыр. Біз және болашақ ұрпақ осындай қайғылы қате қайталанбас үшін оны мәңгілік естен шығармауымыз қажет, – деді облыс әкімі Ерлан Қошанов.
Мамочкино моласының жаңа кешенінің құрылыс жұмыстары биыл басталады.
– Бұл жобаны бірнеше жыл бойы жүзеге асырдық. Шығармашылық топқа сәулетшілер Қайрат Жиенбаев пен Юлия Ли, мүсінші Тарас Кишкарев кірді. Жалпы, зиратты қайта құру идеясы бұрыннан бар және жергілікті жұртшылық бұл туралы бұрыннан айтқан болатын. Ал өткен жылы облыс әкімі Мамочкино зиратын ретке келтіруге тапсырма берді, – деді суретші, жоба авторларының бірі Игорь Баграмов.
Қайта жаңғыртудан кейін зираттағы темір қақпаның орнына мүсінмен безендірілген кіреберіс орнатылады. Оның орталығында «Ана қайғысы» монументі орналасады. Тастан кесілген жылап тұрған әйелдің мүсінін үш жағынан тікенекті сым қоршайтын болады. Жоғары жағында ақ тастан жасалған көгершіндер болады. Бұл жерден ұшып кеткен, алайда анасынан алыстап кетуге қимай тұрған балалардың таза рухының белгісі іспеттес.
Жұмыс толық аяқталғаннан кейін зират аумағын Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алуға арналған Долинка музейінің қарамағына береді.
– Саясаттың қатал заңына құрбан болғандардың ұрпақтары да ілікті. Қазақстанға 3 миллион адам Кеңес Одағынан қуғынға ұшырап, жер аударылды. Оның 600 мыңнан астамы жазықсыз атылды. Оның ішінде қазақтың маңдайалды тұлғалары болды, – деді Шахтинск қаласының әкімі Сержан Аймақов.
Карлаг – кінәсіз адамдардың көз жасы мен қаны төгілген жер. Бұл –Қазақстанға Кавказ бен қиыр Шығыстан жер аударылып, қуғынға ұшыраған, аштық пен қорлықтың, зомбылықтың зардабын тартқан әртүрлі ұлт өкілдерінің өмірі үзілген жер. Қаншама қазақ зиялылары құрбан болған жер. Сондықтан осы бір тарихтың ақтаңдақ бетін, құрбан болған боздақтар жайлы жас ұрпақ білуі керек.
Ләззат ҚОЖАХМЕТОВА,
Қарағанды облысы