Біз өзі сонша көп өнімді шетелге экспорттап жатқан ел емеспіз. Санаулы ғана затымыз бар. Соның бірі – бензин. Энергетика министрлігінің хабарлауынша, Қазақстан жақын уақыттан бастап Қырғызстанға бензин тасымалдауға кіріспек.
Энергетика министрінің орынбасары Махамбет Досмұхамбетовтің айтуынша, келер айдан бастап көрші мемлекетке бензин экспорты басталмақ. Осыған ұқсас мәлімдемені министр Қанат Бозымбаев былтыр күзде арагідік айтып қалып жүретін. Егер бұл жүзеге асқан жағдайда онда тек Ресейден ғана бензин импорттау тәуелділігінен арылады. Қырғызстан статистикалық комитетінің мәлімдеуінше, соңғы уақытта дизель отынының бағасы 18,5 пайызға қымбаттап кеткен. Былтыр Ресейден Қырғызстанға қарай 411 мың тонна бензин ешқандай баж салығынсыз импортталған. Қырғыз тарапы Қазақстан да сондай шартпен экспорттаса деген өтініш айтады. Ол үшін кең көлемді үкіметаралық келіссөз жүргізілуі керек екен. Ресейден тасығаннан гөрі Қазақстаннан сатып ала салған тиімді дейді олар. Себебі, біздің бензин қырғыздар үшін әлдеқайда арзанға түспек. Әзірге, жылына 200 мың тонна жеткізудің өзі олар үшін үлкен олжа болмақ.
Жалпы, Қазақстан мен Ресей арасындағы мұнай және мұнай өнімдерінің айналымы туралы келісім ратификацияланғаннан кейін отандық бензинді көрші елдер нарығына сату мүмкіндігі туындаған еді. Салынған тыйым күшін жойғаннан кейін Қазақстан Еуразиялық экономикалық одақ елдеріне мұнай өнімдерін экспорттау мүмкіндігіне ие болды. Бұған дейін елімізде түсті мұнай өнімдеріне деген тыйым күшінде тұрған. Министрдің айтуынша, осы жылы Қазақстанда 650 мың тоннаға жуық бензин профициті пайда болған. Яғни, осыншама бензин артылып қалған. Соған байланысты қаңтар және ақпан айларында мұнай өңдеу зауыттарындағы (МӨЗ) қайта өңдеу көлемін бірнеше есеге төмендетуге де мәжбүр болған. Биыл қазақстандық МӨЗ-дер 17,2 млн тонна отынды қайта өңдемекші. Бұл былтырға қарағанда 5 пайызға артық көрсеткіш. Статистика комитетінің дерегіне жүгінер болсақ қазақстандық МӨЗ-дер 2018 жылы 3,9 млн тонна мотор отынын, 4,6 млн тонна дизель отынын және 2,9 млн тонна жанғыш мазут шығарған. Ал биыл министрлік бұл көрсеткіштерді жинақтай келгенде көлемді 12,2 млн тоннаға дейін жеткізуді көздеп отыр. Мұндай жағдайда Қазақстан өз-өзін бензинмен толықтай қамтиды. Енді тек Қырғызстанға ғана емес, сондай-ақ Өзбекстан, Тәжікстан елдеріне де бензин тасымалдай аламыз. Қазір еліміздегі үш бірдей ірі мұнай өңдеу зауыты 2016-2018 жылдар аралығында толықтай модернизацияланған. Аталған кәсіпорындарға елімізде өндіріліп жатқан мұнай өнімдерінің 94 пайызы тиесілі. Экономист Төлеген Ахметовтің айтуынша, еліміздің мұнай өңдеп, оны бензин күйінде сатуына толық мүмкіндігі бар.
– Қазақстан – мұнай өндіруші ел. Бірақ осыған қарамастан біз үнемі мұнай өнімдерін сырттан импорттап келдік. Мұнайды өңдеуге біз де күш-қуат жетпеді. Модернизацияның арқасында олардың күш-қуаты әлдеқайда артты. Жоғары деңгейдегі өңдеудің нәтижесінде біз Еуро-4 және Еуро-5 стандарттарына сәйкес өнімдер шығара алатын болдық. Бұрын біз Ресейден бензин сатып алуға өте қатты тәуелді едік. Қазақстанның келісімі Ресеймен шектелгендіктен, мұнай өнімдерін өзге елдерге де экспорттай алмадық. 2010 жылы екі ел арасында қол қойылған келісімді негіз етіп Ресей Қазақстанға бензин сатты және Қазақстанның басқа мемлекеттерге мұнай өнімдерін экспорттауына қатаң тыйым салды. Алайда былтыр қазан айында біз өз құқығымызды қорғап, Ресеймен арада жасалған келісімшартқа өзгеріс енгізе алдық. Қазір шүкір, өз қажеттілігімізді толық жаба аламыз және артылғанын шетелге сатамыз. Бұл – Қазақстан жасаған үлкен қадам, – дейді экономист.
Дегенмен Қазақстан бензин экспорттауы мүмкін елдердің басым бөлігі – Ресейдің де «клиенттері» саналады. Сондықтан нарықтағы бәсекелестік біз үшін қиынға түсуі де мүмкін. Мұндай ойды осы саладағы сарапшы Сергей Смирнов айтып қалды.
– Соңғы жарты жылдан бері Қазақстан базалық келісімшарттағы шарттар бойынша келісе алатын емес. Ал МӨЗ-дерде бензин деген толып кетті, яғни профициттен тез арада арылу керек. Бұл аздап болса да ішкі нарықтағы бағаның төмендеуіне алып келді, бірақ соншалықты деңгейде емес. Өйткені өндірушілер бәрібір тым арзанға сатып жібере салмайды. Ал Қазақстан көрші елдерге бензин сата бастаған кезде, өзіміздегі бензин бағасы ыршып кетуі кәдік. Өйткені нарық біртіндеп профициттен құтыла бастайды. Қазір бензин экспортын бастадық деп қуанып жатырмыз. Алайда бұл қуаныш қаншалықты ұзаққа созылады? Сонау 2014 жылы Елбасы халыққа арнаған Жолдауында төрт мұнай өңдеу зауытының техникалық-экономикалық негіздемесін жасап шығуды тапсырған еді. Алайда бұл шаруаны ешкім істеген жоқ. Төртінші мұнай өңдеу зауытының құрылысы 2030 жылға шегеріліп отыр. Яғни, сол уақытта елімізде жанғыш-отын материалдарының тапшылығы көріне бастайды. Ал Энергетика министрлігі болса тапшылық 2023 жылы болады дейді. Бұдан шығар қорытынды – министрлік кеңкөлемді жоспарлау жасамайды. Сондықтан нарықтағы бензин профицитінің қаншалықты ұзаққа созыларын да тап басып айта алмаймыз, – дейді сарапшы.
Сарапшының айтуынша, егер 2025 жылы ЕАЭО аясында бірыңғай энергетикалық нарық құрылатын болса онда барлық цифрлар біріктіріліп, бәрі түгел ресейлік өлшемге бағынуы мүмкін. Мұндай жағдайда мәселен, АИ-92-нің қазақстандық бағасы қазіргіден 80-100 теңгеге қымбаттап кетеді. Олай болса қазақстандық тұтынушылар қазіргіден де үлкен қымбатшылыққа ұшырайды. «Сол себепті, іске қазірден бастап кірісу қажет. Ол үшін жедел түрде төртінші МӨЗ-дің құрылысын бастау өте-мөте маңызды. Үш зауытта 9 жыл дегенде әрең жүріп модернизациялап шықтық. Сонда төртіншісінің құрылысының өзі бірнеше жылға созылатын болып тұр ғой», – дейді сарапшы Сергей Смирнов.
Экономист Мағбат Спановтың сөзіне сүйенсек, қазақстандық бензиннің Ресейге экспортталуы соншалықты елеулі нәтижеге ұластырмайды. «Біріншіден, Ресейдегі қандай зауыттардың жөндеу жұмыстарына орай жабылуына байланысты. Екіншісі – ауа райы. Өзіңіз білетіндей, егер жел, дауыл соқса онда отынды тұтыну көлемі арта түседі. Ал егер ауа райы жылы, ешқандай қауіп-қатерсіз болса онда Ресей өз-өзін қамтамасыз ете алады. Бірақ біздің басты тұтынушыларымыз Ресей емес, Орта Азия елдері және Ауғанстан», – дейді экономист.
Айтпақшы, Ауғанстан дегеннен шығады, Қазақстан ЕАЭО елдеріне кірмейтін елдерге де бензин экспорттай алады. Аталған ратификацияны біздің мәжіліс биыл 23 қаңтарда мақұлдаған болатын. Дегенмен бұл жобаның жүзеге аса қоюы екіталай. Өйткені сәуір айында мәлімдеме жасаған Бозымбаев үшінші елдерге бензин тасымалдаудың тиімсіздігін айтты. Оған себеп – ЕАЭО аумағынан тыс жерде бекітілген баж салығы 168,88 долларды құрайды екен. «Бұл экономикалық жағынан тиімсіз және қазақстандық өнімдердің ресейлік отынмен экспорттық нарық үшін бәсекелесуіне мүмкіндік бермейді», – дейді министр. Қалай болғанда да біздің өнімнің нарыққа шығарылуы – үлкен нәтиже. Бірақ ары қарай оны тиімді ұқсату, тиісті бағасын белгілеу, халықаралық нарықтағы бәсекелестікке төтеп беру – Энергетика министрлігі іске асыруы тиіс шаруа. Бозымбаев бастаған шенділер мұндай жауапкершілікті игере ала ма, жоқ па, оны жақын күндері білетін боламыз. Себебі, наурыз айында келісімшарт жасалғаннан кейін экспорт көп ұзамай сәуір, мамыр айларында басталуы тиіс еді. Бірақ маусым басталғанына қарамастан бұл әлі жүзеге аспады.