Алматыда 520 мың автокөлік тіркелген және күніне сырттан 250 мыңдай көлік кіреді. Бұл туралы біраз уақыт бұрын жасыл экономика жөніндегі ғылыми-практикалық сессияда Алматы әкімінің орынбасары Ерлан Әукенов мәлімдеген еді. Қалада ауа ластануының негізгі себебі автокөліктен екені де анықталып отыр. Оның эмиссиясы – 65%. Қала билігі мұның алаңдатарлық цифр екенін және тиіс шаралар жасалып жатқанын да айтады. Дегенмен мәселені шешудің бір жолы – тұрғындардың автокөлікті экологиялық тиімді баламаларға ауыстыруы. Бұл үшін экология саясатына өзгеріс қажет пе, әлде халық санасына ма?
Электромобильдерді есепке алмағанда экологиялық тиімді транспорт деп велосипед, электро және қарапайым самокаттарды айтамыз. Қала басшылығы да тұрғындар назарын осы транспорттарға аударуды жөн санайтын тәрізді. Көлік жолы тарылып, веложолдарға орын беріледі, жылына сан мәрте велошерулер, жарыстар ұйымдастырылады. Қатысушыларға марапат беріп, сыйлықтар үлестіреді, тағы басқа жолдармен ынталандырады. Оларға арнайы жарыс ұйымдастырмаса да, көшеден электросамокат тебушілердің де саны бұрынғыдан артқанын байқаймыз. Бірақ мұның барлығы автокөлікті азайтуға, тұрғындардың одан түбегейлі бас тартуына түрткі бола ала ма?
Жоғарыда атаған транспорттардың алдымен пайдасын саралап көрейік. Велосипед жайлы айту артық болар. Мысал үшін экологиялық тиімді әрі сәнді таңдау деп электросамокатты алайық. Ол қарапайым самокатқа ұқсайды. Айырмашылығы – электр қозғалтқышы мен аккумуляторы бар. Аяғыңызға ешқандай күш түсірмей, бір батырманы басып, 120 шақырым сағатқа дейін жылдамдықпен құйғытуға мүмкіндігіңіз бар. Әрине, жол жүру ережесі сізге де қатысты болмақ. ІІМ Әкімшілік полиция комитеті мамандарының мәліметінше, электросамокат иелері мопед жүргізушілеріне теңестірілген. Мұндай самокат қолданушылар велосипед жолымен жүруі тиіс. Демек, келешекте полицейлер тротуармен жүрген электросамокат иелерін әкімшілік жауапкершілікке тартуы мүмкін. Айыппұл мөлшері – 15 айлық есептік көрсеткіш. Жасыңыз 16-ға толмаса, электросамокатты басқаруыңызға рұқсат жоқ. Десе де, электросамокат мініп, кептелісте тұрмайсыз. Көлік құжаты қажет емес (әзірге). Орташа салмағы – 10 келі. Тұраққа қоймай-ақ пәтеріңізге де, жұмыс орныңызға, бір сөзбен айтқанда, кез келген ғимаратқа көтеріп кіруіңізге болады. Жанармай қажет емес. Батареясы шамамен екі сағатта толық қуат алып үлгереді. Ол орташа есеппен 40 шақырым жол жүруге жетеді. Дәл велосипедтегідей болмаса да, денсаулығыңызға пайдалы екені де анық. Нағыз қым-қуыт тіршілігі көп, кептелісі мол қалада бұл таптырмас шешім тәрізді емес пе?
Еуропа елдерін аралағанымызда веложолдың көптігін, тіпті олардың бөлек бағдаршамдары бар екенін де аңғардық. Скутерші, мотобайкерлердің де қарасы біздікінен әлдеқайда көп. Бірақ мұның барлығы жағдайдың жасалуы арқылы ғана жеткен жетістік деуге аузым бармас еді. Өйткені…
Батыс елдерімен салыстырғанда, кеш болса да, Алматы қаласы 2011 жылы веложолдарды сала бастады. Тіпті веложол салған Орталық Азиядағы бірінші ел болдық. Одан бері, міне, 9 жыл өтті. Өткен жылғы мәлімет бойынша, Алматыда 70 шақырым, Нұр-Сұлтанда 56 шақырым веложол қолданысқа берілген. Елордада 2022 жылға қарай ұзындығы 1 700 шақырымнан асатын веложол болады деп жоспарланып отыр. Мүмкіндік артып, қалаларда веложарыстар жиі өткізілетін болды. Әйтсе де, соңғы екі жылда Алматыда бір велошеруге 2 мыңнан астам адам қатысқан. Бұл жоғарыда атаған 520 мың автокөлікпен иық тірестіре алатын көрсеткіш пе?
Әлемде экология мәселесінің түр-түрі бар. Соның ішінде автокөлік санының шамадан тыс көп болуы бір ғана елдің емес, ғаламға ортақ проблема екені де анық. Қоршаған ортаға қатысты саясат ауаның ластануына ғана емес, тіпті CO2-нің шығу деңгейін төмендетуді, су мен топырақтың тазалығын, адам мен жануарлардың да денсаулығына зиян келместей жүзеге асыруды ескергені жөн болса керек. Осы тұста саясат үшін де, қарапайым тұрғындар үшін де мына ақпаратты айта кетейік. Еуропалық комиссия 2016 жылдан бері Еуроодаққа мүше барлық мемлекетте экология саясатын және жалпыға ортақ ережелерді бекітуді қолға алып жатыр. Жақында комиссия экология саясаты мен еуроодақ заңнамасының қоршаған ортаны сақтау үшін ғана емес, инновация, экономикадағы өсім, жұмыс орнын көбейту тұрғысынан да пайдалы екенін мәлімдеді. Табиғатты қорғау жөніндегі заңнама толық жүзеге асса, Еуроодақ денсаулық сақтау және қоршаған ортаға қатысты шығындар бойынша жылына 55 миллиард еуроға дейін үнемдейтінін көрсетті.
Әрине, мұндай артықшылықты байқап тұрғанымен тұрғынның барлығы, тіпті жартысы велосипед, самокат мініп кете алмас. Веложолы, инфрақұрылымы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда, бұл нұсқаның бізде «өтпей» жүргеніне үлкен себептің бірі – ауа райы. Біз назарға алған екі транспортты да қысы ұзақ Нұр-Сұлтанда, жаңбырлы Алматыда да тұрақты қолдану тиімсіз. Тіпті жаз айында да ауа райының қолайсыздығына байланысты олармен қатынай алмай қаласыз. Демек, бұл екі нұсқа да автокөлікті түбегейлі алмастыра алмайды. Әйтсе де, сізді қоршаған ортаны сақтау мәселесі алаңдатар болса, қолайлы уақытта атаған транспорттарды кәдеге жаратуға болады емес пе? Біздіңше, зияны азырақ болсын деп, адамдар екі транспорттың бірінен екіншісіне көшіп жүруі үшін де қоғамдық санаға өзгеріс қажет екені анық.
Алматыда жолаушыларды тасымалдайтын 1 650 автобус бар, соның 600-ге жуығы газбен жүреді. Әкімдік мәліметінше, алдағы уақытта газбен жүретін қоғамдық көліктердің қатары көбейе бермек. Осы тұста Алматы көшесіндегі бір билборд есіме түсіп кетті. Онда 50 көліктегі жолаушыны бір автобустың жолаушыларына теңестірген. «Біз таза қала үшін» деген слоган да бар. Егер жаңағы автобустағылардың әрқайсының ойында жеке көлік туралы арман болса ше? Ұраны оған әсер ете ме? Мысалы, сізді жоғарыдағы цифр, ауаның ластануы, қоршаған ортаның одан зиян көріп жатқаны автокөлігіңізден бас тартуға, тіпті ол туралы ойлануыңызға әсер ете алды ма?
Ақжарқын ҚЫДЫРХАНОВА