Әділет іздеген адамдар кейде ескі әдетпен ел басшылығына қайырылады. Жөн білетіндер өркениет жолымен сотқа талап арыз түсіреді. Прокуратураға баратындар да қарақұрым. Ал сонда атында әділеттей асыл ұғым бар министрлік немен айналысады?
1921 жылдың 25 тамызында қазақ жерін қанға бөккен ақ пен қызылдың сұрапыл шайқасы тамам болып, Азаматтық соғыс аяқталғаннан кейін Бүкілресейлік орталық атқару комитеттің (БОАК) төрағасы Михаил Калинин мен БОАК хатшысы Авель Енукидзе «Әділеттің жергілікті органдары қызметін күшейту туралы» декретке қол қойыпты. Құжаттың кіріспесінде: «Кеңестік құрылымның нық орнауы және бейбіт құрылысқа көшу мақсаты – Кеңес билігінің барлық органдарының және лауазымды тұлғалардың қызметі қолданыстағы заң ережелерімен үйлесімде болуын табанды түрде талап етеді. Сонда заңдылық бастауларының өмірге жолдама алуы – Кеңес Республикасының өмірлік ең маңызды мұқтаждығының бірі болып саналатынын кеңестік органдар және бүкіл халық айқын ұғатын болады» делінген.
Бұл заманауи тілде заңның үстемдігі – мемлекеттің ең маңызды ұстыны дегенді білдіреді. Дұрыс-ақ сөздер. Бірақ бұл ереженің өмірде орындалуы сол кезде солақай сипат алғаны тарихтан белгілі.
Ұлы Отан соғысынан соң, 1946 жылы Қазақ КСР-і Жоғарғы кеңесінің IX сессиясында қабылданған заңға сәйкес Халық комиссарлары кеңесі «Қазақ КСР-ның Министрлер кеңесіне» айналды. Осы кезден бастап Әділет халық комиссариаты «Қазақ КСР-ның Әділет министрлігі» деп атала бастады.
Алайда ХХ ғасыр ортасынан ауып, Сталин өлгенде судьялардың үкім шығаруда қатаң жазалауға бейім әділет органдарына тәуелділігі жан-жақтан сынға ұшырады да, бұл ақыры радикалды шешім қабылдауға – 1956 жылы КСРО Әділет министрлігін жоюға себепкер болды. КСРО Жоғарғы кеңесі Президиумының жарлығында бұл шешімнің «Сот мекемелері мен одақтас республикалардың әділет органдары жұмысына басшылық етуде шектен тыс орталықтандыруды жою мақсатында» қабылданғаны айтылады. Бұл ретте республикалардың әділет министрліктері де соның кебін құшты.
Дегенмен 1970 жылдың күзінде бәрі қалпына келтіріліп, әділет органдары жаппай қайта құрылды. Бұл ведомствоға сот органдарына, әскери трибуналдарға, адвокатураға, нотариатқа және басқа да әділет мекемелеріне басшылық ету жүктелді. Бұл тәжірибе бертінге дейін сақталды.
Тек 1995 жылы тәуелсіз Қазақстанның қазіргі қолданыстағы Конституциясы қабылданып, билік нақты үш тармаққа – заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлінгеннен кейін Жоғарғы сот бірте-бірте күшейіп, кадрлық, қаржылық, материалдық-техникалық, ақпараттық және соттарды басқа да қамтамасыз ету мәселелерінде әділет органдарынан толық азаттық алды.
Осылайша, Кеңес кезінде соттардың өздерін «ашса – алақанында, жұмса – жұдырығында» ұстаған Әділет министрлігі соңғы жылдары қатты «арып» кетті.
– Әділет органдарының институты 90 жылдан астам уақыт бұрын Әділет халық комиссариаты ретінде құрылды. Оған сот, прокурорлық, тергеу, нотариалдық органдар және еңбекпен түзеу мекемелерінің қызметіне басшылық ету жүктелді. Кейіннен оның құқық қорғау және сот функциялары мен өкілеттіктері соттарға, прокуратураға және басқа да қылмыстық қудалау органдарына ауысты. Оның орнына заң шығармашылық, тіркеу қызметтері, құқықтық көмек көрсету сияқты жаңалары қосылды. Әділет министрлігі сондай-ақ сот сараптамасы, нотариус, адвокаттардың және сот орындаушыларының қызметін де реттейтін. Алайда соңғы реформалар бұларды өз бетінше кәсіби бірлестіктерді құру арқылы өзін-өзі реттеу моделіне көшіруге бағытталды, – деп түсіндіреді Әділет министрлігі.
Яғни, елімізде нотариустар, адвокаттар, жеке сот орындаушылары және басқалары өз алдарына отау тігіп, «өзі би, өзі қожа» дәрежеге жетуде.
Сонда Әділет министрлігінің құзырында не қалды?
Ведомствоның мәліметінше, бүгінде Әділет министрлігінің негізгі қызметі «норма шығарумен және Қазақстан заңнамасын қалыптастырумен байланысты» екен. Бірақ халық заң шығаратын басты орган – Парламент деп білетіні мәлім. Бұл министрлік Үкіметтің және мемлекеттік органдардың заң шығару жұмысын үйлестіреді, нормативтік- құқықтық актілерге сараптама жүргізеді. Яғни, маңызы мен мәні бар, алайда көзден таса, БАҚ-тан тыс жүретін күйкі тірлік.
Оның орнына министрліктің мемлекеттік функциялары басқа меморгандарға немесе бәсекелестік ортаға берілумен болды. 15 жыл ішінде шамамен 6 функциясы басқа министрліктер мен мемлекеттік компаниялардың құзыретіне тапсырылыпты.
Әділет министрлігінің өзгеде жоқ «айрықша құзыретіне» тек зияткерлік меншік құқықтарын қорғау; заңды тұлғаларды тіркеу және тіркеу органының қызметін мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру; халыққа кепілдендірілген құқықтық көмек беру жатады.
Айта кету керек, «Әділет органдары туралы» заң қабылданғалы, яғни 2002 жылдан бері әділет органдарының жүйесі, құрылымы мен функциялары әлденеше мәрте қайта қаралды. Алайда соңғы 10 жылда Әділет министрлігі ешқандай жаңа функциялар алмаған.
Оның орнына министрліктің мемлекеттік функциялары басқа меморгандарға немесе бәсекелестік ортаға берілумен болды. 15 жыл ішінде шамамен 6 функциясы басқа министрліктер мен мемлекеттік компаниялардың құзыретіне тапсырылыпты.
Мысалға, 2004 жылы Әділет министрлігінің «есірткі құралдары мен психотроптық заттардың айналымын реттеу және олардың заңсыз айналымына қарсы іс-қимыл» функциялары жойылды. Осындай шара Ішкі істер министрлігі жанынан Есірткі бизнесіне қарсы күрес және есірткі айналымын бақылау жөніндегі комитеттің құрылуына байланысты қабылданған.
Одан кейін ведомствоның хабарлауынша, 2010 жылы Ішкі істер министрлігінің Көші-қон қызметі комитеті құрылып, бірыңғай мониторинг жүйесі мен халықтық деректер базасы соның қолында шоғырландырылғандықтан, жеке куәліктер мен паспорттарды ресімдеу және беру функциясы да Әділет министрлігінен тартып алынды.
2007 жылы осы министрлік құрылымында құрылған халыққа қызмет көрсету орталықтарының (ХҚКО) қызметін қамтамасыз ету және үйлестіру қызметі 2011 жылы Байланыс және ақпарат министрлігіне, ізінше «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясына табыс етілді.
Келесі 2012 жылы кезекті реформа толқынын бастан кешті: нәтижесінде, Қылмыстық-атқару жүйесінің комитеті де Әділет министрлігімен қош айтысып, ІІМ-нің қанатының астына кірді.
2018 жылы Әділет министрлігінің «бағалау қызметін мемлекеттік реттеу», «бағалаушылар палаталарының қызметін бақылау» жөніндегі өкілеттігін Қаржы министрлігі қанжығалап кетті.
Әділет министрлігінің аты қазір Қазақстанның шетелдік соттардағы жеңісі не жеңілісі туралы жаңалықтарда бой көрсетіп қалады. Алайда шетелдік соттарда және арбитражда мемлекеттік мүдделерді қорғауды Әділет министрлігіне басыбайлы жүктеу заңда көзделмеген көрінеді.
Бұл мәселе елімізде тек заңға тәуелді актілер деңгейінде ғана реттеледі. Яғни, дербес заңның жоқтығын айтпағанның өзінде, тіпті шетелдік соттарда және төреліктерде мемлекеттің мүдделерін білдіру мәселелерін реттейтін заңдық ережелер де жоқ.
Үкімет Регламентінің 5-тармағына сай, Үкіметтің мүдделерін сотта қорғауды – сол сотта қаралып отырған мәселелер құзыретіне кіретін мемлекеттік орган жүзеге асыруға тиіс. Соныменбірге, 2004 жылғы 28 қазандағы Үкімет қаулысымен бекітілген Әділет министрлігі туралы ереже бойынша бұл органға «шетелдік төреліктерде, шетелдік мемлекеттік және сот органдарында, дауларды төрелік реттеуге дейінгі процесте мемлекеттің мүдделерін қорғауды және білдіруді қамтамасыз ету» жүктелген. Осыны пайдаланып, өзге министрліктер тіпті өздеріне тікелей қатысты даулар бойынша да шетелдік соттарда соттасуды Әділет министрлігіне жүктей салады екен.
Сарапшылардың байламынша, төрелік-арбитраждық соттарда Қазақстан ұстанымын келісімнен өткізу және ұсыну тетігі реттелмеген. Атап айтқанда, Әділет министрлігінің жұмысы туралы бұрмаланған түсінікке ие мемлекеттік органдар тыңдауларға немесе келіссөздерге дайындық процесінен бойларын аулақ салады. Сонымен қатар талап-арыз мәні бойынша шетелдік контрагенттермен келіспеушіліктерге қатысты шешімдер қабылдау бойынша жауапкершілікті Әділет министрлігіне аудара салады.
Бұл ведомство соттарда, төреліктерде, медиация немесе сотқа дейінгі реттеу рәсімдерінде құқықтық сүйемелдеуді ғана қамтамасыз етуі керек еді. Ал дауласушы қарсы тараптың дәлелдерімен келісу немесе келіспеу; оларды бейбіт реттеу мүмкіндігін қолдану; мемлекеттің мүдделерін сақтау үшін басқа да ымыралы шешімдерді іздестіру және түзу – мұның бәрі әр салаға жауапты өзге мемлекеттік органдардың құзыретіне жататын көрінеді. Осы мәселелер шешімін табуы керек. Ол үшін болашақта әділет органдары туралы жеке заң қабылдау қажет болуы да ықтимал.