Ақпарат құралдарында мемлекеттік тілдің мәселесі аз жазылған жоқ. Жиындар қашан қазақша өтеді, қызмет көрсету орындары неге орыстілді, латын қарпіне көшу, тіл мамандарын айтпағанда, қарапайым жұртты бейжай қалдырған емес. Тіл жанашырлары мекеме маңдайшасынан қате көрсе, дабыл қағуды әдетке айналдырды. Сол әдет мемлекеттік органдардың ресми сайттарын ашқан сайын бой көтеретін болды. Себебі, ол сайттардың домен тілі әртүрлі.
Сайт «атауы» ала-құла
Ғаламтордан ресми сайттардың доменін іздегенде қазақша тегтерді тереміз. Ондай кезде іздеген сайт табыла бермейді. Сондықтан интернеттің «іздеу» желісіне министрліктердің атауын орысша жазуға тура келеді, мұндайда қажет сайттың адресі тез табылады. Себебі, ол сайттардың домені орыс тілінде жазылған. Мәселен, бұл қатарда Ішкі іштер министрлігі (mvd.gov.kz – Министерство внутренных дел), Қаржы министрлігі (minfin.gov.kz – Министерство финансов), Мәдениет және спорт министрлігі (mks.gov.kz – Министерство культуры и спорта), Конституциялық кеңес (ksrk.gov.kz), Жоғарғы сот (sud.gov.kz), Жоғары сот кеңесі (vss.gov.kz), Ұлттық қауіпсіздік комитетінің (knb.gov.kz – Комитет национальный безопасности) ресми сайттарының домендерін айтуға болады. Мекеме атауын орысша теріп іздесеңіз табыла кететін сайттардың доменінің бәрі орысша десек, қателескен болар едік. Үкімет (government.kz), Ұлттық экономика министрлігі (economy.gov.kz), Сыртқы істер министрлігі (mfa.gov.kz), Қорғаныс министрлігі (mod.gov.kz), Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі (miid.gov.kz), Білім және ғылым министрлігі (edu.gov.kz), Цифрлық даму, қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі (mdai.gov.kz), Ауыл шаруашылығы министрлігі (moa.gov.kz), Энергетика министрлігі (energo.gov.kz), Бас прокуратура (prokuror.gov.kz), Орталық сайлау комиссиясының (www.election.kz) ресми сайттары ағылшын тіліндегі доменге таңдау жасаған.
Республикалық маңызы бар қалалар мен облыс әкімдіктерінің ресми сайтының домендері, негізінен өңір атауларымен берілген. Басым бөлігінің домені қазақ тілінде екені қуантады. Сондықтан оларды санамалап шығудың қажеті жоқ. Одан да орысша домен таңдаған Қарағанды облысы әкімдігі (karaganda-region.gov.kz) мен Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің (akimvko.gov.kz) ресми сайттарын мысалға алсақ дедік. Қазақ тілі мемлекеттік тіл екені тайға таңба басқандай етіп жазылған Конституциясы бар елдің ресми сайтының домені орыстілді болғаны, жұмсартып айтқанда, ыңғайсыз-ақ. Әйтпесе, доменін қазақша жазған ресми сайттар жоқ емес қой. Президент (akorda.kz), Парламент (parlam.kz), Денсаулық сақтау министрлігі (dsm.gov.kz), Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі (qogam.gov.kz), Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (enbek.gov.kz), Әділет министрлігі (adilet.gov.kz), Бас прокуратура (prokuror.gov.kz), Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі (kyzmet.gov.kz), Есеп комитеті (esep.kz) ресми сайттарының домен атауы мемлекеттік тілде жазылған. Көзге көркем, көңілге қонымды. Қай мемлекеттің министрлігі екені менмұндалап тұр.
...Бір қарағанда, бұл мән беруге тұрмайтындай көрінуі мүмкін, алайда мемлекеттік тіл тұрғысынан келгенде мәселенің өзектілігін мойындауға тура келеді.
Техникалық стандарт керек
Baq.kz порталының бас редакторы Ерлан Оспан мемлекеттік домендер атауының бірыңғай қазақ тілінде болмауына техникалық талаптың жоқтығы себеп деп санайды. Өйткені сайтқа тапсырыс беруші үшін сайттың көркемдігі мен жұмыс істеп тұрғаны ғана маңызды, домен тілі кейінгі орында.
– Ішкі істер министрлігінің ресми сайтын алсақ, таза техникалық мәселе дер едім. Сайтты ұлтты жек көретін адам жасады немесе жасатты деуге болмайды. Сайт жасаушы тест режимінде қарапайым атау қоя салады. Мысалы, маған бухгалтерияның сайтын жасау туралы тапсырыс берілсе, buh.kz деп жаза саламын да сайт жасауды бастап кетемін, тестік режимде іске қосып, тапсырыс берушіге көрсетіп отырамын. Тапсырыс беруші сайттың түсі қандай болуы керегін, қай айдардың қай жерде тұруы керегін айтады да, іске қоса бер дейді. Доменнің атауына қарамайды, домен тілі ол үшін 15-ші орындағы мәселе болуы мүмкін, – дейді ол.
Оның пікірінше, жүк көлігінің жүргізушісі халал яки харам тамақ тасып жатқанын білмейді, ол туралы ойламайды да, міндеті – тамақты жеткізіп беру. Сол сияқты сайт жасаушы да сайтты жасап тапсыруды ғана ойлайды. Әрине, бұл – салғырттық араласқан шаруа. Сондықтан сайт жасауға қойылатын техникалық талап керек. Техникалық талапта сайт атауының мемлекеттік тілде болуы, сайттың қазақ тіліндегі нұсқасы бірінші кезекте ашылуы керек екені нақты жазылуы қажет.
– Украинаның экс-президенті Петр Порошенко президенттік қызметінің соңғы күндері «Украин тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызметін қамтамасыз ету туралы» заңға қол қойды. Бұл заң украин тілінің мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдары, оқу орындары, ауруханалар мен қызмет көрсету салалары үшін міндетті тіл болып белгіленді. Осы заңда электронды ақпарат құралдары мен мемлекеттік органдардың ресми сайттарына арналған бап бар. Мәселен, мемлекеттік органдар мен кәсіпорындар, мемлекеттік
БАҚ-тың интернет-парақшалары украин тілінде жүргізілетіні анық жазылған. Бізге де осындай талап керек шығар. Себебі, мемлекеттік органдардың ресми сайтына кірсеңіз, орыс тіліндегі нұсқасы бірінші ашылады. Жоғарыда айтқанымдай, сайтты техникалық мамандар жасайтындықтан, олар тапсырыс берушінің талабы шеңберінде ғана жұмыс істейді. Оған тапсырысты министр немесе комитет төрағасы бермейді. Комитет ішіндегі бір басқарманың басшысы яки маманы тапсырыс беруі мүмкін. Ал ондай тапсырыс берушіге сайтта министрдің блогы мен «Рухани жаңғыру» деген белгі тұрса болғаны. Сол себепті де ресми сайт жасаудың техникалық стандарты керек, – дейді Ерлан Оспан.