Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың ҚР Президенті қызметіне ресми кірісу рәсімінде өзінің сайлауалды платформасын жүзеге асыру жоспары жасалатынын, бұл орайда негізгі он бағытқа басымдық берілетінін атап өтті. Біз бүгін өңірлерді дамытудың жаңа бағдары деп аталатын жетінші бағыт туралы айтуды жөн көрдік.
«Біздің қағидамыз баршаңызға мәлім: қуатты аймақтар – қуатты Қазақстан. Азаматтарымызды толғандырған нақты мәселелер жергілікті деңгейде шешілуі тиіс. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін нығайтамыз. Аймақтағы қордаланған мәселелерді шешуге халық белсене араласатын болады», – деді Қ.Тоқаев жетінші бағыт туралы.
Қазақстан республикалық маңызы бар үш қала мен он төрт облыстан тұрады. Осы он жеті әкімшілік құрылымның әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарса, Қазақстанның әл-ауқаты зор деуге болады. Республикалық маңызы бар қалалардың даму мүмкіндігі өңірлерге қарағанда, молырақ. Ал он төрт облысты дамыту үшін Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасы жасалған. Облыстар бір-бірімен климаты, экономикасы, әлеуметтік жағдайы, инфрақұрылымы, салалық дамуы жағынан ерекшеленеді. Сол себепті, Өңірлерді дамыту бағдарламасы негізінде әр облыс өзінің аумақтық даму бағдарламаларын (2016-2020 жылдарға арналған) жасаған. Аумақтық бағдарламаларда көзделген индикаторлардың орындалуы түптеп келгенде, Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасының орындалуына ықпал етеді. Олай болса, мемлекеттік бағдарлама өзін ақтады ма? Бағдарлама үйлестірушісі – Ұлттық экономика министрлігінің ресми сайтында жарияланған «Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасын іске асыру туралы есептің» 2018 жылғы кезеңі бойынша жасалған есепке жүгінсек, көп жайтқа қанығамыз.
Сонымен, мемлекеттік бағдарлама шеңберінде 3 нысаналы индикаторға, 10 нәтижелер көрсеткішіне қол жеткізу және 53 іс-шараны орындау көзделген болатын. 2018 жылдың қорытындысы бойынша, 2 іс-шара толығымен, 46 іс-шара ішінара орындалды (осы іс-шараларды орындау биыл аяқталуы керек), 5 іс-шара орындалмады. Мәселен, функционалдық қалалық аудандар құрамына кіретін шағын қалаларда инженерлік инфрақұрылымды дамыту жөніндегі жобаларды іске асыру; шекаралас аумақтарда орналасқан шағын қалаларды жайластыру жөніндегі іс-шараларды іске асыру; шекара маңындағы аумақтардағы шағын қалаларда инженерлік инфрақұрылымды дамыту жобаларын іске асыру; тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласын нормативтік реттеу републикалық бюджеттен қаражат бөлінбеуіне байланысты жоғарыда орындалмаған. Ал облыстар аумақтарының қала құрылысын жоспарлаудың кешенді схемаларын әзірлеу неге орындалмады десек, бұл жұмыс 2019 жылға, яғни биылға жоспарланған.
Ал бағдарламаның басқа жоспарлары орындалды. Мәселен, 2050 жылға дейін елдегі ірі қалаларды дамыту стратегиясын әзірлеу әдістемесі бекітілді. 7 моноқалада 15 «зәкірлі» жоба 2,4 мың тұрақты жұмыс орны құрылды. Жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылай қолдау бойынша 1,9 мың жоба іске асырылды. Ауылды сумен жабдықтау жүйелерін дамытуға барлық қаржы көздерінен 100 млрд теңге бөлінді. Қалалар мен ауылдарда сумен жабдықтау және су бұру жүйелерін салу/реконструкциялау бойынша 331 жоба, топтық су құбырларын салу/реконструкциялау бойынша 15 жоба іске асырылды. Қалалар мен ауылдарда сумен жабдықтау және су бұру жүйелері бойынша 133 нысан пайдалануға берілді. 380 ауыл үшін тәулігіне 166,44 мың текше метр сомадағы жерасты су қоры бекітілді.
Мемлекеттік бағдарламаны іске асыруға 2018 жылы 244,4 млрд теңге бөлінген, оның ішінде: республикалық бюджет есебінен 130,0 млрд теңге, жергілікті бюджеттер есебінен 81,7 млрд теңге, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен (кәсіпорындар қаражаты) 32,7 млрд теңге бөлінді. Бағдарлама бюджетінің игерілуі 243,5 млрд теңгені немесе 99,6 пайызды құрады.
Урбанизация деңгейі 0,4 пайызға өсті. Облыс орталықтарындағы халық саны 107,0 мың адамға өсті (8,44 млн адам). «Дипломмен – ауылға» жобасы шеңберінде 4 025 маман тұрғын үй сатып алу үшін бюджеттік кредит алды (2017 жылмен салыстырғанда 613 маманға артық). Қалаларда суды есепке алудың жеке аспаптарымен қамтамасыз етілу 80,9%-ды құрады (немесе 2 724,9 мың аспап). Жаңғыртылған/салынған жылумен жабдықтау желілерінің үлесі – 102,2 пайызды, сумен жабдықтау – 107,1 пайызды, су бұру 103,4 пайызды құрады. Күрделі жөндеуді талап ететін кондоминиум объектілерінің үлесі 22,7%-ға дейін төмендетілді.
Мемлекеттік бағдарламаны іске асыруға 2018 жылы 244,4 млрд теңге бөлінген, оның ішінде: республикалық бюджет есебінен 130,0 млрд теңге, жергілікті бюджеттер есебінен 81,7 млрд теңге, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен (кәсіпорындар қаражаты) 32,7 млрд теңге бөлінді. Бағдарлама бюджетінің игерілуі 243,5 млрд теңгені немесе 99,6 пайызды құрады. Бағдарлама бюджетінің толық игерілмеуіне мемлекеттік сатып алу қорытындысы бойынша қаражаттарды үнемдеу, жұмыс өндірісі кестесінен артта қалу, жобаларды түзету, жұмыс өндірісінің мерзімдерін ауыстыру, жұмыс жүргізу жоспарын қайта қарау, мердігер ұйымдардың шарттық міндеттемелерін орындамауынан сот процестеріне ұласуы себеп болған.
Қалалық және ауылдық елдімекендерде сумен жабдықтау және су бұру жөніндегі жобаларды іске асыру шеңберінде республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттың ең көп игерілмеуі Қызылорда (37,6 млн теңге), Шығыс Қазақстан (18,2 млн теңге), Түркістан (6,9 млн теңге) және Жамбыл (5,3 млн теңге) облыстарына тиесілі.
Енді Өңірлерді дамытудың 2025 жылға дейінгі прагматикалық бағдарламасы әзірленеді. Ол бағдарламада өңірлердің экономикалық бәсекеге қабілеттілігін арттыру және басқарылатын урбанизация арқылы халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту көзделмек. Қазіргі уақытта экономикалық белсенділік, таланттар, инновациялар, бизнес, жұмыс орындары шоғырланған ірі қалаларға адамдардың келу үрдісі байқалады. Осыған байланысты Ұлттық экономика министрлігі жаңа Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде жедел урбанизация (2030 жылға қарай 70%), сондай-ақ Қазақстан қалаларының өздерін ірілендіру бойынша шаралар кешенін қабылдау қажет деп санайды. Сондықтан жаңа бағдарламада 34 қаланы және 439 ауылды елдімекенді қамтитын функционалдық қалалық аудандардың дамуын одан ары қолдауға басымдық бермек.
Өңірлерді дамытудың 2025 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу кезінде Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі қолданыстағы мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде іске асырылатын газ, жылу, электр, сумен жабдықтау және су бұру, тұрғын үй қорын жаңғырту, сондай-ақ сәулет және қала құрылысы қызметінің бірқатар мәселелері «Нұрлы жер» бағдарламасына ықпалдастырылады.
Урбанизация мәселелерінен басқа жаңа бағдарламаға шамамен болашағы бар 1,5 мың ауылды елдімекенді жаңғырту «Ауыл – ел бесігі» жобасы аясында жүзеге асады. Бұл мақсатта 2019-2021 жылдарға 90 млрд теңге бөлінеді. Бұл қаражат тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, әлеуметтік сала объектілерін, болашағы бар ауылдардың көлік инфрақұрылымын күрделі, орташа және ағымдағы жөндеуіне бағытталады. Шағын қалаларды дамыту жобаларына биыл 10 млрд теңге бөлінді. Ол қаржы шағын қалаларда (16 қала), сондай-ақ функционалдық қалалық аудандардан тыс ірі моноқалаларда (халқы 50 мың адамнан астам 9 қала) және шекара маңындағы шағын қалаларда (8 қала) инженерлік инфрақұрылымды дамытуға жұмсалады. Жалпы, өңірлік деңгейде халық тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті әлеуметтік және инфрақұрылым нысандарының тізбесін қамтитын қалалық және ауылдық жерлер үшін Өңірлік стандарттар жүйесі енгізіледі.
Мұның барлығы Өңірлерді дамытудың 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында ескеріліп отыр.