Қаржы секторында біраз өзгеріс болып жатыр. Әсіресе, банк саласындағы бірігу процесі әрі қарай жалғасып келеді. Сарапшылар алдағы уақытта еліміздің қаржы нарығында шамамен 23-24 банк қалады деген болжамын да айтып үлгерді. «Банктердің ықшамдалуы қаншалықты тиімді?» деген сауалды қаржыгер Ілияс Исаевқа қойған едік.
– Бұл – өте тиімді тәсіл. Экономикаға ешқандай көмегі жоқ, тек жалақы алып, сосын берген несиесі проблемалық несиеге айналып, Үкіметтен қол жайып көмек сұрап отырған банктердің бізге қажеті не? Өйткені экономикамыз соншалықты үлкен емес. Кейде «Он банкпен де жұмыс істеуге болады» деген сөз айтылып қалады. Біз түбі соған келеміз. Себебі, уақыт өткен сайын банктердің жағдайы онша оңалып жатқан жоқ. Әрине, бұл макроэкономикалық жағдайға, өндірістің, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына да байланысты. Коммерциялық банктер өндіріссіз, нақты сектордың дамуынсыз өз бетімен дамып кететін секторға жатпайды. Өндірістік сектор қалай дамиды, коммерциялық банк те несие беріп, қызметін жандандыра алады. Мысалы, бізде ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп саласы бар, – дейді экономист. – Бізде Ресей, Қытай, Пәкістанның еншілес банктері жұмыс істейді. Олар да кезінде пайда табу мақсатында нарыққа енген. Бірақ қазір олардың да қаржылық жағдайы көңілден шығатындай емес. Соған қарағанда, коммерциялық банктер міндетті түрде саны жағынан да, сапа жағынан да ықшамдала түсуі керек. Бірінші тоқсанның қорытындысы бойынша коммерциялық банктердің жағдайы онша мәз емес, 50 миллиард теңгедей шығынға ұшырады. Өткен жылдың бірінші тоқсанында керісінше 214 миллиард теңгедей пайдаға шыққан. Биыл бірінші тоқсанда зиян шеккен 50 миллиард теңге негізінен үш банктің үлесіне тиіп тұр. Әсіресе, Цеснабанк үлкен шығынға ұшыраған. Аса көп шығын болмаса да, оның қатарында АsiaCredit bank пен Пәкістанның Халық банкінің акционерлік қоғам түрінде құрылған Қазақстандағы еншілес банкі бар. Қалған банктердің пайдасымен салыстыра келгенде, осы үш банктің шеккен зиянының таразысы басым болып тұр. Соның нәтижесінде, бүкіл банк секторы 50 миллиард теңгедей шығынмен шыққан. Бұл – үлкен проблема. Содан кейінгі тағы үлкен мәселе, бірінші тоқсанның нәтижесінде коммерциялық банктердің жалпы несиелік қоржыны азайған. Мысал үшін кейбір мәліметтерге сүйенсек, бірінші тоқсанда жалпы Қазақстанның банк секторының несиелік қоржыны 22,4 миллиард теңгеге дейін кеміген. Осының нәтижесінде, 15-тей банктің несиелік қоржыны проблемалық несиеден арылмай жатыр. Проблемалық несиенің үлес салмағы өте жоғары. Мысалы, Capital Bank Kazakhstan-ның қоржынында проблемалық несиенің үлес салмағы 72 пайызға дейін жеткен. Зиян шеккен Пәкістанның Халық банкінің акционерлік қоғам түріндегі Қазақстандағы еншілес банкінің де уақытылы қайтарылмаған несиесі 31 пайыз. АsiaCredit bank, ForteBank-тердің де несиелік қоржынының сапасы өте төмен. АsiaCredit bank-тің уақытында қайтарылмаған несиесі бүкіл несие қоржынының 51 пайызын құрайды. Үлкен шығынға ұшыраған Цеснабанктің несие қоржынының 40 пайызы уақытында қайтарылмаған несие. Еуразия банкінде проблемалық несие көлемі – 31 пайыз.
Қазіргі таңда елімізде микроқаржылық ұйымдардың жұмыс қарқыны жақсы дамып келеді. Шағын несие ұйымдарының ауыл шаруашылығы саласын, сауда, шағын және орта кәсіпкерлік нысандарын несиелеу көлемі артқан. Сондай-ақ бұл қаржы саласында проблемалық несие көлемі өте аз. Қазіргідей банктер өз жұмысын үйлестіре алмай отырған жағдайда алып территорияға ие елімізде осы микроқаржылық ұйымдардың жұмысына көбірек мән беру керек сияқты. Бұған біздің сарапшымыздың пікірі қандай?
– Мәселе – мән беруде емес, бәсекеде. Банк секторына бәсекелес болатын екі сала бар. Бірінші – қор нарығы. Екіншісі – банкке жатпайтын несиелік ұйымдар. Оған микроқаржы ұйымдары, несиелік серіктестіктер, агронесиелік корпорациялар кіреді. Бәсеке неғұрлым қатаң болған сайын соғұрлым көшке ілесе алмағандар шетке ысырылып қалады. Біздің банк секторы бәсекеге қабілетсіз екенін көрсетіп отыр. Себебі, банк секторы, бірінші – несиелік тәуекелді сақтамайды. Екінші – нормативтерді орындамайды. Үшінші – есепті жасыратын жағдайлар кездеседі. Несие қоржынының сапасы туралы көптеген мәлімет те жасырылады. Бұл – банк секторында тәуекел өте жоғары деген сөз, – дейді қаржыгер Ілияс Исаев. – Кейбір мамандар бірінші тоқсанда коммерциялық банктердің несиелік қоржыны азайып кеткенін айтады. Несие беру азайған. Әрине, банктердің жағдайының бәрі бірдей емес. Соның ішінде қаржылық жағдайы өте жоғары алғашқы ондыққа кіретін кейбір банктердің бірінші тоқсанда несиелік қоржыны қысқара түскен. Атап айтқанда, Halyk банк, АТФ банк, ForteBank пен Еуразиялық банктің несиелік қоржыны қысқарған. Неге? Кейбіреулер мынадай объективті себептерді айтып жатыр. Біріншіден, банк секторында депозиттік база төмендеген. Мысалы үшін бірінші тоқсанда жалпы банк секторының депозиттік базасы 222 миллиард теңгеге азайған. Мұндағы тағы бір себеп – негізі бірінші тоқсанда бизнестің белсенділігі өте төмен болады. Бұл жылдағы қалыпты жағдай. Осы кезде жаңа келісімшарттар жасала бастайды, ауа райы да әсер етеді. Оның үстіне, долларсыздандыру төмендеген. Жыл басында 48,4 пайыз болса, қазір 41,5 пайызға дейін түсті. Бұл бір жағынан ұлттық валюта үшін оң жағдай, бірақ біздің экономикамыз экспорт пен импортқа байланысты. Бұл жағынан алып қарағанда құптарлық емес. Өйткені біз тұтыну нарығымыздың 40-50 пайызын сырттан әкелеміз. Тіпті техника, технологияның бәрін сырттан тасимыз. Міне, осыған байланысты долларсызданудың төмендеп кетуінің өзі банктердің несиелік белсенділігін төмендеткен сияқты. Коммерциялық банктердің депозиттік базасы азайғанын айттық. Жеке тұлғалардың 22,2 миллиард теңгедей депозиті сыртқа кеткен. Осындайда «Егер банк секторынан депозит кетіп жатса, ол ақшалар қайда барады?» деген сұрақ туады. Менің түсінігімде, осы бір мәселе банк секторы мен қор нарығы және банк секторы мен банкке жатпайтын несиелік ұйымдардың арасындағы бәсекенің көрінісі сияқты. Себебі, қор биржасының сауда-саттық құрылымын қарап отырсақ, корпоративтік бағалы қағаздармен сауда өскен. Олардың табыс деңгейі жоғарылау. Демек, бізде корпоративтік бағалы қағаздардың табысы жоғары, тәуекелі төмен болса, онда проблемалық несиелері өсіп бара жатқан банк секторындағы депозиттерді алып, корпортивті бағалы қағазға салмай ма? Осындай тенденция бар. Яғни, банк секторында жеке тұлғалардың депозит базасының азаюының да бір себебі – осы. Мысал үшін қазіргі кезде қор нарығын Үкімет қолға алып жатыр. Астана халықаралық қаржы орталығын іске қосты, Алматыдағы қор биржасы бар. Соған қарағанда, қор нарығында болар-болмас бір жандану бар сияқты. Акциялар нарығы сол күйінше тұр, бірақ корпоративтік бағалы қағаздар нарығы аздап болса да көтерілген. Сонда егер акция нарығы сол күйінде қалды десек, бағалы қағаздар нарығының қор нарығындағы үлесі 5 пайызға дейін көтерілген. Бұл корпоративтік бағалы қағаздар нарығының өсуі нәтижесінде. Ақша банктен осылай кетуі де мүмкін немесе банкпен бәсекеге түсетін тәуекелі өте төмен микроқаржылық ұйымдарға кетуі де мүмкін. Себебі, халық банкке салған депозитінің жағдайын көріп отыр. Банктің несиелік қоржынының сапасы он жылдан бері оңалмай келеді. Мысалы, 2017-2018 жылдары Үкімет банк секторын оңалтамыз деп 14 миллиард доллар жұмсаған екен. Бірақ жағдай әлі оңалған жоқ. Халық жағдайды түсінді. Қаржылық сауат бар. Қор нарығын, микроқаржылық ұйымдардың жағдайын банктермен салыстырып қарауға шамалары жетеді. Қазір олар тәуекелі төмен қаржы институттарын іздеп жатқан сыңайлы.
Қаржыгердің айтуынша, банк секторынан депозиттің кетуінің тағы бір себебі – былтыр Қазақстанда алтын нарығын қалыптастырудың нормативтік құжаттары қабылданды. Бұл туралы біз де бірнеше мақала жазғанбыз. Демек, елде алтын нарығы қалыптаса бастады. Мысал үшін қазір тұтынушы қанша алтын алғысы келсе, сонша алтын ала алады. Банк секторынан ақшаның кетуінің бір себебі – осы. Себебі, алтынның тәуекелі тым аз. Қаржы құралы ретінде ақшасын сала салады. Алтын нарығының өз ережесі, нормативі бар. Оның үстіне алтынды кез келген айырбастау пункттерінен сатып алуға болады. Алтынның сақтау қаптамасын бұзбаса, бүлдірмесе, ақша қажет болған кез келген уақытта оны қайта сата алады. Сертификатымен тұрады. Сақтайтын жер болмаса, банктің сейф қызметін пайдалануға болады. Міне, осы жағдай да банк секторының депозиттік базасының әлсіреуіне әкеліп соққанын қаржыгер жоққа шығармайды. Бір жағынан алып қарағанда, қазіргі таңда салымшы үшін талас күшейе түскен сыңайлы. Бұл қаржы секторының қай саласы үшін де етек-жеңді жинап жұмыс істеу қажетін ұқтырғандай.