«Германиядан сәлем», «Польшадан байланысқа шығып тұрмыз», «Франциялық ағайын бар ма екен?», «Голландиялықтар, қайдасыңдар?». Өткенде желіде осындай жазбалар қаптап кетті. Сөйтсек, біздің жұрт VPN деген қосымшаны қолдану арқылы өзге елдерден желіге жалғанып жатыр екен.
Адамнан айла артылған ба? Бірер күн интернет бұғатталып, Instagram, WhatsApp, Facebook секілді ел жиі қолданатын желі атаулы жабылып қалып еді, қолданушылар оның да жолын таба қойды. Қалай дейсіз ғой, App Store, Play Market сервистері арқылы VPN қосымшаларын, ұялы телефондарына жүктеп, соның көмегімен әлеуметтік желіден қол үзген жоқ.
Сонымен, VPN деген не? Бұл сұраққа ІТ маманы Тимур Бектұр жауап беріп көрді: «Virtual Private Network, яғни сөзбе-сөз аударғанда «Құпия виртуал желі» дегенді білдіреді. Қолыңыздағы құрылғы сізге қажет интернет ресурс арасында қауіпсіз байланыс орнатуға септігін тигізеді. Жалпақ тілмен айтсақ, VPN қызметін қолдану арқылы интернетке қосылатын болсаңыз, онда сыртқы көзден таса, бүркенген кейіпте жүргендей боласыз. Өйткені VPN пайдаланған кезде сіздің құрылғыңыз бен интернеттегі әрекеттеріңіз құдды бір құбырдың ішімен яғни жерасты жолымен жүргенге тең. Оның қызметінің ерекшелігі де сол, қолданушылардың құпиялығын сақтау, қолданушылардың нақты IP адресін өзгерту және шынайы географиялық мекенін ауыстыру арқылы кейбір шектеулерді айналып өту және қолданушы ақпаратын тасада ұстау».
VPN-ге қосылу арқылы ақпарат қауіпсіздігіне қол жеткізесіз. Бұл не деген сөз? Интернет әлемінде ақпараттарыңыз адам көп жүретін ашық дәлізде жатқанмен бірдей болады. Жеке кеңістігіңіздегі ақпараттар бәріне оңай көрінетін жерге орналасады. Ал VPN-ге қосылу арқылы ақпаратыңызды жеке бөлмеде, сіздің рұқсатыңызсыз ешкім кіре алмайтын жерде сақтайсыз. Сіздің ақпаратыңызды ешкім ұрламайды, бұзбайды. Яғни, бөлменің кілті сервис иесі мен сізде ғана болады.
VPN-ді қандай елдерде қолданады? Әр елде әртүрлі мақсатта, әртүрлі сипатта, әртүрлі себеппен интернет сайттар бұғатталып жатады. Айталық, көптеген елдерде есірткі сататын сайттар, анайы сайттар, жасөспірімдер мен жалпы халықтың психикасына нұқсан келтіретін сайттар, кейбір сектаның сайттары, тағы сол сияқты неше түрлі интернет ресурстар бұғатталуы мүмкін. Сондай-ақ әр елдің цензура деңгейіне қарай да неше түрлі қызметтер бұғаттаулы болады. Мәселен, Қытайда Facebook, WhatsApp қызметтері бұғаттаулы болса, Netflix сайтында АҚШ тұрғындарына арналған видеолар өзге мемлекеттер үшін жабық. Ал Tidal музыкалық қызметі Ресей тұрғындары үшін қолжетімді емес. Сондықтан Ресей жеріндегі осы желінің тыңдарманы VPN-ге қосылу арқылы, аталған порталдан бір-ақ шығады. Құлыптаулы сайтты ашқан адам, сіздің жеке құжаттарыңызды, қаржыңызды қолды қылуы әбден мүмкін. Журналист Алмат Әбдіраман Facebook парақшасында «VPN қосқан ағайын! Хакерлерге жем болмас үшін net banking-ке кірмеген жөн» деген жазбасы да ой салады екен.
Тимур Бектұрдың айтуынша, VPN-ге қосылу арқылы ақпарат қауіпсіздігін қамтамасыз ете алады екенбіз: «Қазіргі таңда, жалпы, өзін интернетте толыққанды құпия ұстағысы келген адам VPN қызметін және TOR деп аталатын браузер екеуін қосып пайдаланады. Бұл енді жұрттың барлығы үшін қажет және үнемі қолдануға ұсынылатын нұсқа емес. Өйткені көпшілік адамдар бүкіл әлемнің хакерлері немесе қауіпсіздік қызметтері күні-түні сарылып іздеп жүрген маңызды адамдардың қатарына жатпайды. Мемлекеттік өте маңызды құжаттар айналымымен айналыспайды. Біреулер жай ғана кино қарайды, біреулер жай ғана күнделікті хат-хабар алмасып, электронды поштамен байланысады. Енді біреулер қарапайым жаңалықтар сайтын оқиды дегендей. Осындай күнделікті базалық функциялар үшін интернетке VPN арқылы қосылу соншалықты қажет бола бермейді. Алайда өзінің интернеттегі қалған ізін құпия ұстағысы келетін, көпшілік орындарда, сауда орталықтарында, парктерде, әуежайларда ашық Wi-Fi қолданатын адамдар да VPN қолданса, абзалырақ болады. Сол кезде оның интернет банкинг транзакциялары, алмасқан хаттары, мессенджердегі сөздері құпияда қалады. Дегенмен VPN-нің де VPN-і, оның да сапалысы, сіздің ақпаратыңызды ешкімге бермейтін, үнемі сіздің ізіңізді (лог файл) өшіріп отыратын түрлері бар».
Көп жағдайда VPN-ді арнайы сайттарда орнатылған құлыптарды ашу үшін қолданады. Мысалы, «VPN арқылы интернетке кіргенде ақша аударатын қосымшаларды өшіріп тастау керек» деген жазбалар да желдей тарап кетті. Шынында солай ма? Ербол Азанбектің пікірінше, пышақтың екі қыры болатыны секілді, VPN-нің де зиянды жағы бар: «Көпшілік VPN-нің қауіпті екенін біле бермейді. Тегін VPN-дер жеке деректерді жинайды. Мысалы: Opera браузеріндегі VPN-ді ұсынған компания деректерді жинайтынын ашық айтады. Тек ақша аударатын қосымшалар ғана емес, электронды пошта, әлеуметтік желідегі парақша, басқа қосымшалардың логин, құпия сөз сияқты деректерін жинап алуы мүмкін. Сондықтан ақылы, сенімді, тексерілген VPN қолдану керек. Қазақстанда VPN пайдалану кезінде жеке деректерін ұрлатып, қаражатынан айырылып қалу оқиғалары кездескен жоқ. Бірақ тегін VPN-нен келер қауіп барын білген дұрыс. Егер оны амалсыз пайдаланып отырсаңыз, тек төлем қызметін ғана емес, басқа да жеке мәліметтеріңіз бар қосымшаларды өшіріп тастаған дұрыс. Жеке бас деректеріңізге қауіпті нәрсенің бірі – қоғамдық орындардағы тегін Wi-Fi. Жеке деректеріңізге еркін қол жеткізіп қаражатыңызды, жеке мәліметтеріңізді ұрлауы әбден мүмкін».
Facebook, Instagram секілді әлеуметтік желілер мен Youtube видеохостингін, сондай-ақ WhatsApp мессенджері ашылмай қалған уақытта халық VPN қызметіне жүгінуге мәжбүр болды. Сол арқылы интернет қолданушы мен осы әлеуметтік желілердің арасындағы байланыс VPN туннелі арқылы өткендіктен, ол желілерді ашып қарауға мүмкіндік туады. Себебі, VPN қызметі қолданушыға өзінің VPN сервері орнатылған елдің ІР адресі арқылы қосады да «Қазақстандық қолданушыны Facebook әлеуметтік желісіне кіргізбеу» деген геобұғаттауды айналып өтеді. Нәтижесінде, сіз физикалық түрде Қазақстанда отырсаңыз да виртуал түрде басқа елден кіріп отырғандай жағдайда боласыз. Бүркеме, түнел деген осы.
Көп жағдайда, біздің елдің халқы VPN-нің тегін түрін қолданады. Ал ол тегін қызмет көрсеткені үшін сізден не талап етеді? Уақыт бойынша шектеулі қызмет көрсетіп, үнемі жарнама беру арқылы өзінің ақылы клиентіне айналдыруға күш салады. Кейбір жағдайда сіздің барлық интернеттегі іс-қимылыңызды өзіне жазып алуы, оны үшінші бір тарапқа сатуы немесе VPN қызметінің ішіне malware секілді вирус қосуы да әбден мүмкін.
Біз көбіне қажет қылған қосымшаны еш бас ауыртпай интернеттен тегін жүктеп алуға дәнігіп алғанбыз. Сондықтан VPN қызметін тегін жүктеген кезде сақ болған артық етпейді. Судың да сұрауы бар.