Бренд пен тренд

ХХ ғасырда мерзімді баспасөздің қатары бұқаралық ақпарат құралдарының жаңа түр­ле­рімен толықты. Радио, телевидение,
ХХ ға­сыр мен ХХІ ғасыр тоғысында интернет ба­сы­лымдар қатарға қосылды. Заманауи БАҚ күн сайын дамып келеді. Таралу аймағы, бей­несі, ақпараттың берілу форматы күн сайын жаңа жүйеге көшіп жатыр. Дегенмен га­зет-журналдар әлі күнге маңызын жойған жоқ. Әлемнің дамыған елдерінде де газет оқу трендте. Қазақтілді басылымдардың ин­тер­нетке бейімделуін тездетуге Қазнеттің көмегі көп болды. Мерзімді басылым иелері Қазнет ар­қылы газет-журналды оқуға көпшіліктің қо­лы жететінін түсінді.

Қазақстанда бүгінде 3 мыңға жуық ин­тер­нет сайты тіркелген. Оның 20-25 пайы­зы – мер­зімді басылымдардың электронды нұс­қа­сы. Қалғаны әртүрлі бағыттағы сайт­тар. Оның ішінде банк сайттары мен түрлі компания сайттары да бар.

Esquire журналының бас редакторы Дэвид Рэнглер: «Жаңа медианың аяқ алы­сы жайлы сарапшылар пікірі қызықтырады. Өзім соңынан қорытып, пікір білдіргенді ұнатамын. Жаңа медианың ерік-жігері үлкен күш құруға же­теді. Материалдар жаңа және ескі, сандық жә­не аналогтық деп сақталып қана қоймай, өр­кендей түседі. Жаңа медиа форматына бейім аудитория бар. Олар тек көбейе түседі. Бұл бәсеке­лес­тікті арттырады. Бәсекелестік бол­ған жерде, жаңа медиа қарыштап дамиды». Гэнглер сөзінің жаны бар. Қазір мерзімді басылым сайттары өзара мықтыны анық­тап жүр. Интернет сайттар болса, үздік ондыққа ену үшін барын салуда. Мысалы, Бразилия халқының саны – 190 миллион. Тони Фер­нандестің айтуынша, Бразилия халқының
55 пайызы интернетке кіреді. Оларға газет, жур­нал, бағдарлама қатарын интернеттен та­ма­шалаған тиімді. Бразилия­лықтар жаңалық пен мақаланы да интер­неттен оқығанды жөн көреді. Қазақстанда 18 миллион тұрғын бар. Ақпарат және даму министрлігінің айтуынша, халықтың 77 пайызы интернетпен қамтылған.

Әлемдік тәжірибені қарасақ, АҚШ-та 1990 жылдан бастап мерзімді басылымдар­дың са­ны азая бастады. АҚШ-та күн сайын­­ғы га­зет­тердің танымалдығы жылдан жылға төмендеп ке­леді. Танымалдық тө­мендеген сайын ба­сы­лым редакциясына тәуелсіздікті сақтау қиынға соғады. «1990 жылға Нью-Йоркте тек бес күн сайын­ғы газет қалды. Ал ХІХ ғасырдың соңында саны 18-ге жетті. 1995 жылы жалпы АҚШ-та күнделікті газет саны 1 538-ден 1 532-ге дейін азайды. Соңғы жыл­дардағы мә­лі­мет­терге сүйенсек, АҚШ-та 1 422 күн сайын­ғы газет пен 6 253 апталық газет бар.

Зерттеу мәліметіне сүйенсек, америка­лық­тар­дың 46 пайызы ғаламтордағы жаңа­лықты ап­тасына үш рет оқиды екен. Бұл ретте баспа га­зеттері мен олардың сайтын рес­пон­дент­тердің 40 пайызы қарайды. Том Розес­тилдің ай­туынша, оқырман аудито­рия­сының ин­тернет жағына ауысуы күн сайын ұлғаюда. Бұл процесс аудиторияның планшетті тез игеруі мен смартфондарды нарықта таратуға мүм­кіндік береді екен.

2018 жылы электронды БАҚ табысы өт­кен жыл­мен салыстырғанда 13,9 пайызға өсіп, 25,8 миллиард долларға жеткен. Ал ке­рі­сін­ше, газеттің жарнамадан түскен түсімі 46 пайыз­­ға төмендеп, 22,8 миллиард дол­ларды құра­­ған.

АҚШ-та күн сайын 60 миллион газет ба­сылады. Америка тұрғындары атақты газеттен гөрі, жергілікті газетке қызығушы­лық та­нытады. Штат тұрғындары үшін жаңа­лықтың бас­ты көзі – АҚШ-тың әр ай­мағында шы­ға­тын 1 749 күн сайынғы газеттер.

Ақпарат – интернет БАҚ-тың бірлігі (еди­ницасы). Адамзат дамуына үлес қосатын маңызды фактор, таусылмайтын ресурс. Мем­лекет арасындағы мәдени, материалдық, ру­хани байлықты астастыра білетін катализатор. Қай ел ақпарат ресур­сына бай, өңдей алады, әлеуеті қаншалықты деген сұрақ туады. Осын­дайда әлемдік елдер арасында екі топ бар: ақпарат өн­діруші, ақпаратты тұтынушы ел.

Ақпарат өндіруші елдер, негізінен, әлем­нің дамыған мемлекеттері. Қазақстан да­му­шы ел болғандықтан, «ақпаратты тұтынушы ел» ста­тусына ие. Бірақ соңғы 2-3 жылда ақпарат әле­міндегі еліміздің ахуалы түзеліп келеді. Ақ­параттық, таным­дық, салалық сайттар Қаз­нет дамуына үлес қосып жүр.

Сайттың құраушы бөлігі – контент. Кон­тент­ті құрайтын – ақпарат. Ақпарат дегені-
­міз – объект. Оқырман – субъект. Объект пен субъект арасындағы байланыс сайт үшін аса маңызды. Ақпарат индустрия­сының үш не­гіз­гі компоненті бар. Олар: ақ­парат кеңістігі, ақ­парат тілі, ақпарат өндірісі.

Қазақстандағы ақпарат кеңістігі әртарап­ты. Ин­тернет енді ғана тарала бастаған шақта қа­зақстандықтар көбіне форум мен блогқа көңіл бөлді. Оларға ішіндегісін шығарып, ой бө­лісер қоғамдастық қажет еді. Кейінірек «сары басылымның» жаңа­лық­тарын жағалай бастады. «Атып кетіпті, шауып кетіпті» сынды ақпараттың дәуірі жүріп тұрды. Қазір халық көбіне талдау мен сараптамалық мақаланы іздейді. Қай ақпа­раттың жалған не дұрысын ба­ғамдай алады. Сондықтан да ақпараттық-таным­дық, сараптама материал ұсынатын сайттың оқырман саны көп.

Ақпарат тілі – орыс және қазақ тілі. Әлі күн­ге біз орысша ақпараттың үстемдігімен өмір сүреміз. Өйткені іздеуші интернетте қа­зақ тілінен гөрі орыс тілінде іздесе, ақ­паратты кө­бірек алатынына сенімді. Бірақ қазір қа­зақша құнды материалдарды табуға болады. Бұл – интернеттегі қазақ тілінің ықпалын біл­діреді. Бұрын қазақша салалық сайттарды таба алмасақ, қазір күн санап көбейіп келе жа­тыр.

Ақпарат өндірісі – XXI ғасыр саудасы. Кім өнімді, жаңа форматты ақпарат бере алады – соның пайдасы көбірек. Елімізде ақ­па­рат­тық қор енді ғана құрылып келеді. Көбіне ше­тел ақпаратын қазақ тіліне аударуға бейім­біз. Ақпараттық қордың басым бөлігін BBC, CNN, Al Zhazira, Euronews сынды жетекші бас­пасөз құрал­дарынан алып жүрміз.

Қазір Қазақстан БАҚ әлемінде ірілі-ұсақты 9 000-нан астам сайт бар. Ақпарат­тық, таным­дық, саяси, экономикалық, заң, сән және аруларға арналған түрлі сайт жұмыс істейді.

Әлемде айлық қаралымы 1 миллиардтан аса­тын 40-тан астам сайт бар. Үздіктер қата­ры­на АҚШ, Еуропа, Жапония мен Ресей сайт­тары кіреді екен. Тізімге жыл сайын жаңа сайттар қосылып, интернет кеңістік одан ары дамып келеді.

Google – әлемдегі қаралымы жағынан еш­кімге дес бермейді. Оған айына 42,5 мил­лиард адам кіреді. Күніне миллиард оқырман Google-дан керегін іздейді. Google – бар әлем­ді бір интернет шаңырақ ішінде біріктіріп отыр. Одан кейін, әрине, YouTube. Айына 23,3 мил­лиард адам кіреді. Бір сеанстың орташа ұзақтығы – 21:24 минут. Адам күніне орта есеппен 2 сағатын YouTube-тан видео көруге ар­­найды екен. YouTube – заманауи интернет мә­дениеттің феномені. Үздік үштікті түйін­дейтін – Facebook. Аталған үш сайт та АҚШ-қа тиесілі. Facebook-ке айына 22,30 миллиард адам кіреді. Күніне миллиардқа жуық адам Facebook-ке ой-пікірін жазады. Қытайдың Baidu.com іздеу жүйесіне айына 10,5 миллиард адам кіреді. Сондай-ақ АҚШ-тың тағы бір іздеу жүйесі – Yahoo.com. Қызу бәсекелестікке қарамастан, Yahoo.com-ге айына 4,5 миллиард адам кіреді.

Instagram – әлемдік тренд. Бүгінде айына 2,7 миллиардты құрайтын аудиториясы бар. Twitter де айына 3,9 миллиард аудиторияны жи­нап отыр. Ресейлік vк.com-ға айына 2,4 миллиард адам кіреді. Өзімізге кеңінен таныс Wikipedia.org-тен айына 5,3 миллиард адам керегін алады. Yandex.ru айына 2,9 мил­лиард адамның іздегенін тауып береді. АҚШ-тың amazon.com доменді интернет дүкеніне айына 2,4 миллиард адам кіреді. Со­нымен бірге, Американың live.com интернет және телекоммуникация сайтына 2,5 мил­лиард адам кіреді. Қытайлық QQ.com жаңа­лық­тар сайтының айлық оқырман саны – 1,9 мил­лиард.

Opera Mini Еуропа халқы қызығатын сайт пен тақырыпқа зерттеу жүргізді. Зерт­теуге Еуропаның 35 елі қатысты. «Жаңа­лықтар мен ойын-сауық» бағыты 35 елдің 23-інде 1-орын­да тұр. Испания мен Ру­мыния тұрғындары кө­бінесе спорт жаңа­лықтарын оқығанды жөн кө­реді. Зерттеу нәтижесінде, аталған елдерде спорттық басылымдар 1-орында. Кипрде топ-10 сайттың 5-еуі спорт тақырыбында ақпарат та­ратады. Шығыс Еуропада халық көбіне та­нымдық сайттарды жөн көреді. Соның ішін­де Болгария, Польша, Словакияда ба­сым­дық білім беру сайттарына берілген. Фран­ция, Италия, Бельгия, Македония, Авст­рия тұрғындары ауа райы болжамын жа­сайтын сайтқа жиі кіреді екен. Дания, Шве­ция, Исландия мен Норвегияда жаңа­лық тарататын сайттар жетекші орында.

HowStuffWorks – АҚШ-тағы жетекші ғы­лыми сайт. Оқырман саны 20 мен 40 мил­лион шамасында. Ғылым, технология, білім жаңалықтарын уақытылы жариялап тұрады. NASA – адамзаттың космос туралы таным-тү­сі­нігін кеңейтіп жүрген сайт. АҚШ-тың ұлт­тық космос агенттігін айына 12 миллион адам оқи­ды. Discovery – та­нымдық сайттардың ішіндегі басымдыққа иесі. Айына сайтқа 6,5 миллион адам кіреді. Discovery үздік ғылыми-та­ным­дық сайттар­дың үздік үштігіне кіреді.

XXІ ғасыр журналистикасы – ой еңбе­гімен қатар технологияға жүгінеді. Әлеу­мет­тік желіні үнемі қолданатын ортада өтімділікті ойлау маңызды. Газеттің әр са­нын жібермей оқитын оқырманға да, сайт­тағы материалды оқуды жеңіл санайтын адамға да керегі – ақпарат. Ал қай жанрда ақпарат білгісі келе­тінін оқырман өзі шешеді. Заманауи журна­листикадағы жаңа технологиялар арқылы БАҚ-тың қанша­лықты бәсекеге қабілетті екенін байқаймыз. Бұл – заманауи журна­лис­тика белгілеген стандарт. Жаңа технология төңіре­гіндегі мәселе мен мүмкіндік ұғымы бір арнада тоғысады.

Қазір журналистика стандарттары күн са­нап өзгеріп жатыр. Журналистика тен­ден­циялары, бренд пен тренд түрлері кө­беюде. Қазіргі журналистика сипатына қарасақ, келешекте видеоконтентті электронды БАҚ құралдары көбейетін тәрізді. Cisco мәліметі бойынша, 90 пайыз видеоконттенттен тұра­тын журналистика дәуірі басталмақ. Бұл үрдіс 2020 жылға дейін орын алады екен. Nelson ста­тисти­ка­сына қарасақ, 16-34 жас аралығын­дағы интернет қолданушылардың апта ішінде видео қарау ұзақтығы 30 сағатты құраған. Те­ле­дидар қарау ұзақтығы 21 сағатқа қыс­қар­ған.

Ақпарат және қоғамдық даму министр­лігі 2,5 млн халық интернетпен қам­тамасыз еті­ліп, 2021 жылға қарай барлық елдіме­кенде ин­тернет орнатылады деп хабарлады. Яғни, қа­зақтілді аудиторияның қатары көбейеді. Демек, қазақтілді кон­тенттің сапасын көтеріп, ақ­параттық-танымдық порталдар мен сала­лық сайттар жаңа технологияны меңгеруге асығуы керек.

Сарапшылардың болжауынша, бола­шақта Қазнетте салалық сайттар мен интерактивті дүние көбейеді. Осыдан Қазнеттегі алғашқы мә­селе белгілі болады. Ол – қазақтілді сайт­тар­дың ойын-сауық бағытындағы материалды көп беруі. Мұ­нымен Қазнет дамымайды. Қайта бірегей­лігін жоғалтады. Шетелде сары басылым ақпаратын тарататын газет-журнал, интернет басылымдарына таблоид деп атау беріп, маңыздылардың қатарына қоспайды. Әлі де кофе ішіп отырып USA Today ма­териалдарын талқылайтын оқырман бар. Бірақ олар да электронды форматқа көш­кен. Не­міс, жапон ғалымдары дүниежүзі халық­тарының интеллект деңгейін тексер­генде интернетте іздейтін материал тақы­рыптарын да назарға алады екен. Қоры­т­ынды – сары басылым ақпаратын оқитын емес, экономика жаңалығына бас қатырып, саяси терминдерді ажырата білетін ауди­тория тәрбиелеу.

Қазнеттің қазақтілді бөлігіне әлі күнге зерт­теу, шолу, сараптама жанрындағы мате­риалдар жетіспейді. Шетел long read фор­матынан басқасына көшуді бастаса, біздегі электронды БАҚ енді ғана аталған форматта жазуды қолға алды. Мультиме­диалық құрал­дар қолданатын материал, инфографикаға құрылған материалды белгілі бір сайттардан ғана көреміз. Әмбебап журналист тәр­бие­лейміз деп жү­ріп, салалық даму артта қалды. Болашақта АҚШ университеттеріндегідей 4 жыл арнайы салада білім алып, содан кейін журналистік курс оқу арқылы салалық жур­налистер қатары көбейетін болар.

Қорыта айтқанда, заманауи журналисти­ка­дағы жаңа технологиялар – адамзат ақыл-ойы­ның жемісі. Мүмкіндік пен мә­селені туды­ратын – аудитория. Аудитория­ны тәр­биелейтін – сапалы контент. Кон­тентті қа­лып­тастыратын – журналист. Аталған за­манауи журналистиканың төрт тағаны қал­пын бұзбаса, жаңа технологиялар дәуірінде алға жылжу орын алады. Бұл – тек Қазнетке қатысты емес, әлемдік БАҚ-қа да қатысты кон­цепция. Жаңа технологиямен бірге жур­налистикада жаңа жанрлар пайда болады. Жаңа форматты БАҚ пен аудито­рияға икем­деу – журналист пен платфор­маға бай­ла­нысты. Сондықтан ХХІ ғасыр журналисінің мін­деті – мәселені шешіп, технология мүм­кіндігін пайдалану арқылы заманауи жур­налистиканы жоғары деңгейге көтеру.

Айзат АЙДАРҚЫЗЫ