Ел тәуелсіздігі 1991 жылы жарияланды. Егер ел халқының демографиялық жағдайында үлкен өзгерістер болса, оның барлығы өткен 28 жылдың еншісінде. Қолда бар деректерге талдау жасайтын болсақ, 1991-2018 жылдар аралығында республика халқының жалпы саны бар болғаны 1799,1 мың адамға өскен немесе 111,0 пайызға артқан. Мұнда халық санының өсуі туғандар мен өлім-жітім көрсеткіштері арасындағы айырмашылықтың біртіндеп өсуіне, яғни табиғи өсімнің жылдан-жылға артқандығы байқалады. Мысалы, көрсетілген уақыт аралығында республика бойынша 8418,2 мың сәби дүниеге келсе, оның 5816,6 мыңы, яғни 69,1 пайызы қазақтан туған. 4000,6 мың адам қайтыс болған, оның 1533,4 мыңы немесе 38,8 пайызы қазақтардың үлесіне тиесілі.
Яғни республика халқының жалпы өсімі тек қана қазақтардың табиғи өсіміне тікелей байланысты. Егер республика көлемінде 2017 жылды демографияның ең төменгі шегіне жеткен 2000 жылмен салыстыратын болсақ, онда 2000 жылы орта есеппен күніне 608 баладан туып, 410 адамнан қайтыс болып отырса, 2017 жылы туғандардың орташа күндік көрсеткіші 1069 балаға жеткен. Ал қайтыс болғандардың күндік мөлшері 353 адамға дейін төмендеген. Бірақ республика көлемінде өлім-жітім көрсеткіші әлі де болса жоғары. Демек, көрсетілген 28 жыл ішінде орта есеппен жылына 148,2 мың адам қайтыс болып отырған. Тек 2015 жылдан бастап бұл көрсеткіш аз да болса, 129 мың адамға дейін төмендеді.
Өлім-жітімнің негізгі себептеріне тоқтала кетсек, әр жылы орта есеппен ел тұрғындарының 46-52 пайызы – қан айналым жүйесінен, 12-14 пайызы – жазатайым оқиғалардан, уланудан және жарақаттанудан, 11-13 пайызы – қатерлі ісіктен қайтыс болады. Көрсетілген жылдар ішінде халық санының өзгеруіне көші-қон көрсеткіштері де үлкен әсерін тигізді. Бірақ көп жылдар аралығында жағымсыз кері (минус) көрсеткіші көрсетілуде және оған егемендігімізді алғаннан кейінгі 1991-2000 жылдар аралығы жатады. Осы жылдар ішінде көші-қон қалдығының ең көп болғаны 1994 жыл болып саналады және оның саны минус 406,7 мың адамға жеткен. Егер Қазақстаннан кеткен халықты ұлты бойынша жеке қарастыратын болсақ, онда оның басым бөлігін орыстар мен соған жақын орыстілді ұлттардан тұрады. Оған мысал ретінде статистикалық деректерге сүйенетін болсақ, онда ұлты бойынша сыртқы көші-қонның 71,7 пайызы орыстардың, 7,6 пайызы украиндардың, 5,5 пайызы немістердің үлесіне келген. Содан кейінгі жылдары минустық көрсеткіш біртіндеп азая бастады да, 2004 жылдан бастап жағымды жағына ауысты және 2012 жылға дейін өзгермеді. Осы 8 жыл ішінде (2004-2011) кеткендерден келгендердің саны 98,7 мың адамға артық болды. Жалпы алғанда 1991-2018 жылдар аралығында республикамызға келгендердің саны 10876,6 мың адам болса, елімізден кеткендердің саны 12957,2 мың адамға жетті және көші-қон қалдығы минус 2080,6 мың адам немесе орта есеппен жылына 77,1 мың адамға азайып отырған. Оның себебі – мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан кейін басқа ұлт өкілдері өздерінің тарихи отанына оралу мүмкіндігін кеңінен пайдалануында. 2012 жылдан бастап республика бойынша көші-қон айырымы қайтадан минусқа ауысты және жылдан-жылға біртіндеп өсуде. Демек, 2012-2018 жылдар аралығында көші-қон айырымының барлық саны минус 70,7 мың адамға жетті. Соның ішінде көбі славян ұлттары мен немістер көп орналасқан Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола облыстары. Осының салдарынан республика халқының жалпы саны мен ұлттық құрамында көптеген өзгеріс болды және басқа ұлттардың үлесі азайды, ал қазақтардың үлесі керісінше көбейді.
Осыған орай республика халқының жалпы өсімі тек қана жергілікті түркітілдес ұлттардың және соның ішінде қазақтардың табиғи өсіміне тікелей байланысты болуда. Халықтың саны қалалық және ауылдық болып бөлінетіні баршамызға мәлім. Республикамыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты халықтың қалалық және ауылдық елдімекенді жерлерге орналасуында да үлкен өзгерістер байқалуда. 2018 жылдың 1 қаңтардағы деректері бойынша республикадағы 87 қалада, оның ішінде 3 республикалық, 38 облыстық, 47 аудандық маңыздағы қалалар мен 30 қалатектес кенттерде 10423,6 мың адам немесе барлық халықтың 57,4 пайызы қалалық жерлерге, ал 7733,8 мың адам немесе 42,6 пайызы ауылдық 6668 елдімекенде орналасқан. 1991-2018 жылдар аралығында қала халқы 1056,6 мың адамға көбейген немесе өсім қарқыны 11,3 пайызға артқан, ал ауыл халқы бар болғаны 342,5 мың адамға өскен немесе өсім қарқыны 4,9 пайызды құрайды. Қала тұрғындарының өсуі, оның табиғи өсімімен қатар ауылдық жерлердегі көптеген жастардың жұмыссыздық салдарынан, яғни жұмыс орнының жетіспеушілігіне байланысты қалаға қоныс аударуынан туындаған жағдай деп түсінуіміз тиіс немесе оны урбанизация деп те атайды. Халықтың жынысы мен жастық құрылымы туралы көрсеткіштер халық санының негізгі сипаттамасы болып саналады.
Дүниежүзі бойынша жаңадан туған балалардың ішінде қыздарға қарағанда, ұл балалар санының көп болатындығы, яғни 100 қыз балаға 105-106 ұл баланың өмірге келетіндігі барлығымызға мәлім. Ал біздің республикамыз бойынша бұл көрсеткіш 2017 және 2018 жылдары 107 ұлдан келгендігі. Демек, жыл сайынғы туылған балалардың 51,7 пайызы ұлдардың, 48,3 пайызы қыздардың үлесіне келді. Бірақ түрлі себептерге байланысты 30 жастан кейін еркектердің артық саны біртіндеп жойылып, әйелдердің саны жағынан басымдылығы көріне бастайды. Халықтың жастық құрылымы жынысы мен тығыз байланыста бола тұрып, республика халқының өсіп-өнуін, сандық және сапалық жағынан молая түсуін қамтамасыз ететін негізгі табиғи себеп саналады.
Халық санын көбейтудiң негізгі жолы осы – табиғи өсiм. Ал ол үшiн аналарға жасалатын көмек, медициналық жәрдем және әлеуметтiк жәрдемақылар өсуi керек. Бұл бағыттағы жұмыстар жылдан-жылға жанданып келеді. Биылдан бастап көпбалалы отбасыларға бөлінетін жәрдемақының көбеюі көңілге қуаныш сыйлады. Мамандар еліміздегі табиғи өсімнің оң бағытқа ие екенін тілге тиек етеді. «2017 жылғы деректер бойынша туудың жиынтық коэффициенті 2,73 болды. Демография ғылымында replacement level 2,1-ден төмен болса, халықтың өсімі болмайды деп есептеледі. Яғни, әр әйелде кемінде екі бала болуы керек екен. Бірақ біз әу бастан көпбалалы анасы көп ұлтпыз. Сондықтан біздің балаға көзқарасымызбен бұдан да көбейіп, өсіп-өркендеуімізге үлкен мүмкіндіктер бар. Әр қоғам халқының өзінің өсу, өнудегі ерекше даму заңдылықтары болады. Сондықтан демография ғылымының дамуы үшін арнайы ғылыми институт қажет. Бұл институт біздің жоспарымыздағы межеге ертерек жеткізуге апарады.
Ерлан БОШАЙ,
әлеуметтану ғылымдарының докторы