Мәліметтерге жүгінсек, елімізде зорлық-зомбылыққа қатысты 20 дағдарыс орталығы жұмыс істеуде екен. Бұл дегеніміз әйелдер мен балаларға жасалатын әлімжеттік мәселесі елімізде түп тамырымен жойылмағанының белгісі болса керек.
Статистика бойынша Қазақстанда бір жыл ішінде 500-дей әйел мен бала тұрмыстағы зорлық-зомбылықтың құрбаны болады екен. Бұл, әрине, сотқа жүгініп, құқығын қорғағысы келгендердің тізімі ғана. Өйткені «жабулы қазанды ашқысы келмей», отбасы кикілжінің сыртқа шығармай қалу да орын алып отырғаны жасырын емес. Әрине, отбасылардың қиюы қашуының басты бір себебі – жанұядағы зорлық-зомбылық. Кейінгі кезде көп айтылып жүрген гендерлік саясаттың да нақты мақсаты – гендерлік теңдікке қол жеткізу.
Қазақстандағы Фридрих Эберт атындағы қор өкілдігінің қолдауымен «Қазақстанның тең құқық пен тең мүмкіндік институты» қоғамдық қоры зерттеу жүргізіп, қазақстандықтардың гендерлік саясатты жүзеге асырудың басты бағыттарына қатысты көзқарас сараланып, кітап болып басылды. Зерттеу мынадай сұрақтармен айналысқан болатын: қазақстандықтар қазіргі қоғамдағы ерлер мен әйелдердің жағдайы жөнінде не ойлайды? Қазақстанда ерлер мен әйелдер үшін теңсіздіктің қандай белгілері бар? Республика азаматтары үшін қандай гендерлік мәселелер ерекше өзекті болып табылады? Өздерінің гендерлік құқықтары мен еркіндіктерін жүзеге асыру үшін олар қандай шаралар қажет деп біледі?
Міне, осындағы «Сіздің ойыңызша Қазақстанда ерлер мен әйелдер арасында теңсіздік бар ма?» деген сұраққа респонденттердің 37,1 проценті – «Жоқ, бізде барлығы тең», 14,4 проценті «Иә, өте жоғары деңгейде» деген нұсқаны таңдаған.
«Гендерлік теңсіздіктің бар екенін ауыл тұрғындарына қарағанда қала тұрғындары көбірек айтады. Аталған сұраққа берілген жауаптарды саралау қазақстандықтардың гендерлік теңсіздіктің бар екенін мойындамайтындығын көрсетеді», – деп атап өтті кітап авторлары. Міне, осыған қарап отырып-ақ біз ахуалды бағамдай аламыз.
90-жылдары Кеңес дәуірі келмеске кеткенде, елімізде қиындықтар туындап, халық жан бағу үшін шетел асып, тауар таси бастады. Күнделікті жұмыс істеп, айлығын алып отырған қазақстандықтарға жұмыссыз қалу ең ауыр сынақ уақыты еді. Әрине, нарықтық экономикаға көшкен кезде тығырыққа тірелгендей болдық. Жұмыссыздық белең алды. Ауылдар жекешеленіп, әйелдер тиын-тебен үшін жаппай саудаға көшті. «Қытайдың ала қоржыны» деген сөз сол уақытта айтыла бастады. Алыпсатар қаптады. Тұрмысты ақша билеп, амандасқан адам сенен саулығынды емес «айына қанша теңге табасың?» деп сұраққа алатын кезеңге аяқ бастық. Міне, осы кездегі әлеуметтік жағдай халықты бірден екіге бөліп тастады. Бай мен кедей қылып. Бизнеске бірден ден қойғандар, жұмысын жақсы алып кетсе, кейбірі қиындыққа төтеп бере алмай арақ ішіп кетті, бұрын болмаған ажырасу, отбасындағы әлімжеттілік, әйел мен баланы ұрып соғу дендеді. Міне, осы жағдай 1995 жылы Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Отбасы, әйелдер және демографиялық саясат істері жөніндегі кеңестің ашылуына алып келді. Кейін 1998 жылы Отбасы және әйелдер iстерi жөнiндегi ұлттық комиссия болып қайта құрылды. Осы комиссияның ұйытқы болуымен 2011 жылдың 5 наурызында Қазақстан әйелдерінің тұңғыш съезі болып өтті. Съезде сөз сөйлеген Тұңғыш Президент Н.Назарбаев ер мен елге қиын болған кезеңде әйел-аналар отбасы мен қоғам жүгін қайыспай қатар көтере білгенін сөзге тиек етті.
«Сырт көз – сыншы» дейміз. Әлбетте солай, өйткені ЮНИСЕФ-тің Қазақстандағы өкілетті органдармен бірге жүргізген зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, ересектердің шамамен 75 проценті отбасында балалардың мінез-құлқын қадағалап отыру үшін дене жазалауын қолдануды құптайтын көрінеді.
Осы ұлттық комиссияның 20 жылдығына орай 2018 жылы «Қазақстанның отбасылық және гендерлік саясаты: жетістіктер мен перспективалар» атты халықаралық конференция өтті.
– Ана мен баланы қорғау, әйелдердің құқығы мен мүмкіндіктерін кеңейту мәселелері – мемлекеттік саясаттың маңызды басымдықтарының бірі. Қазақстанның отбасылық-гендерлік саясат саласындағы жетістіктеріне мемлекеттік органдардың, азаматтық қоғам мен бизнес қоғамдастықтың өзара тиімді іс-әрекеті нәтижесінде қол жеткізілді, – деді Ұлттық комиссияның төрайымы Гүлшара Әбдіқалықова.
Ұлттық комиссияның 20 жылдағы қызметі барысында Гендерлік теңдік стратегиясы жүзеге асырылды. Гендерлік бағыттағы «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтарының және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы», «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасындағы 2030 жылға дейінгі отбасылық және гендерлік саясат тұжырымдамасы іске асырылуда. Барлық мемлекеттік органда гендерлік саясатты іске асыруға жауапты тұлғалар белгіленді.
– Қазақстанның әйелдер қоғамдастығы алдында тұрған басты міндеттер: «Қазақстан – 2050» стратегиясын іске асыру, 2030 жылға дейінгі Орнықты даму мақсаттарына қол жеткізу, 2030 жылға дейінгі отбасылық және гендерлік саясат тұжырымдамасы индикаторларының орындалуына белсене атсалысу, – деді Г.Әбдіқалықова.
«Сырт көз – сыншы» дейміз. Әлбетте солай, өйткені ЮНИСЕФ-тің Қазақстандағы өкілетті органдармен бірге жүргізген зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, ересектердің шамамен 75 проценті отбасында балалардың мінез-құлқын қадағалап отыру үшін дене жазалауын қолдануды құптайтын көрінеді. 2-14 жас аралығындағы әрбір екінші бала отбасында зорлықпен тәртіпке салу шараларына душар болады. Мектеп оқушыларының үштен екісі басқа оқушылар немесе мұғалімдер тарапынан зорлық-зомбылық көрсетуге немесе кемсітуге шалдыққан немесе соның куәсі болған. Зорлық-зомбылықтың жоғары деңгейі интернат мекемелерінде және мінез-құлқында қиындықтары бар балаларға арналған мектептерде байқалатының айтады. «Зорлық-зомбылықты түп-тамырымен жою жолындағы айтарлықтай кедергі болып «зорлық-зомбылық» ұғымын түсіну аясының тарлығы табылады, аталған ұғым көбінесе тек дене жазалауына ғана қатысты қолданылады. Зорлық-зомбылыққа қорқытуды, психологиялық қысым көрсетуді немесе тіл тигізуді жатқызу таңсық жайт. ЮНИСЕФ қоғамда «зорлық-зомбылық» ұғымын дұрыс түсінуді, оның жағымсыз салдарынан хабардар болуды, оның барлық түрін барлық деңгейде қабылдамауды және күресуді, сондай-ақ бала тәрбиесі мәдениетінен зорлықпен тәрбиелеудің кез келген түрін жоюды мақсаты деп біледі», – дейді зерттеу жүргізушілер.
Осы мәселе негізінде ЮНИСЕФ өкілетті органдармен бірге балаларға зорлық-зомбылық көрсетудің алдын алу бойынша ақпараттық науқанды жүзеге асыра бастады. Науқан ата-аналардың сонымен қатар, бала тәрбиесінде және білім алуында зорлықшыл әдістерге жол жоқ екенінен қоғамның хабардарлығын арттыруға, осы мәселедегі әдістемелерді, нормаларды және ұстанымдарды өзгертуге бағытталған. Бүгінгі күні өкілетті органдармен бірге заңнаманы жетілдіру және балаларға зорлық-зомбылық көрсету жағдайларын анықтау, хабарлау, тіркеу және шара қолдану хаттамаларын әзірлеу бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Бүгін гендерлік тең құқықтық саласындағы мемлекеттік саясат, әйелдердің экономикалық және саяси өмірге қатысуларының кеңеюі, әлемдік қоғамдастықта жоғары бағаға ие болып отыр. Қазақстан гендерлік тең құқықтық бойынша жаһандану рейтингінде 135 елдің арасында 31-орында тұр.