14 тамыз күні Алматыда сел жүру қаупі туралы ресми хабарланып, қала халқы жаппай дүрлікпесе де біршама әбігерге түсті. №1 өзендегі су деңгейі 5 метрге дейін көтеріліп кеткен. Таңнан іске кіріскен Төтенше жағдайлар департаменті халықты қауіпсіз орындарға эвакуациялап, оқиғаны барынша оң бағытқа бұруға тырысқан. Сел кернеуінен асып кетер болса деп қала билігі «Қазәуеқұтқару», «АлматыҚұтқару» және Ұлттық Ұлан қызметін даярлап қойған.
Жағдай теріс тұсқа қарай аунап түскен жоқ, абырой болғанда. Қалалық ішкі істер қызметі 19 500 адамды қауіпсіз аймақтарға орналастырған. Сел қаупіне байланысты Қарағайлы және Тау Самалы ықшамаудандарына кіретін жолдар жабылған. Нәтижесінде, Қаскелеңнің жоғарғы тасжолындағы көлік қозғалысы тоқтаған. Сондай-ақ полиция қауіпсіздік мақсатында Чапай мен Қарағайлы ықшамаудандарына баратын Нәжмединов көшесін де жапқан. Оқиға орынына келген қала әкімі Бақытжан Сағынтаев жағдайдың тұрақты екенін, тұрғындарға және шаһарға табиғи қауіп төніп тұрмағанын жария етті.
– Тиісті шаралар қабылданып жатыр. Алаңдауға негіз жоқ. Жаздай жұмыстар атқарылды. Көлдің басында жұмыс істеген экскаваторлар жерді қазып су жіберген. Яғни, 77 мың текше метр су 26 мың текше метр тереңдікке дейін кеткен. Соның арқасында қазір су әлдеқайда аз келді. Көлден аққан су тоқтады деген хабар келді. Ол өз қарқынымен келе жатыр. Бөгетке дейінгі 22 шақырым қашықтықта су өзен арнасымен ағады деп ойлаймыз. Су арасында ешқандай тас жоқ. Тек ағынды лай су ғана. Әзірге тұрғындар үшін ауызсу мәселесін қаладан тасу арқылы шешеміз. Шаһар бойынша су таситын 30 көлік белгіленеді. Су құбырлары да жөнделеді, – деді тұрғындарға жағдайды егжей-тегжей түсіндірген әкім.
Жалпы, Қарғалы өзені басындағы көлдің суын уақытылы ағызып, қауіптен арылту жұмыстары биыл 6 маусымда басталған. Оған 6 сорғыш және сифон желісі іске қосылыпты. Ал транзиттік суды жүргізу үшін басқа арна дайындалған. Төтенше жағдайлар департаментінің хабарлауынша, көлден 1,6 млн текше метр су жіберіліпті. Бастапқыдағы қарқыны 77 мың текше метр болған. Егер жағдай ушығатын болса, онда аумақтағы 8 учаскені су басып қалуы мүмкін екен. Шұғыл әрекеттің арқасында 59 техника бірлігі мен 216 адам жұмылып, жағдайдың алдын алған. Ал Қарғалы өзені 1,2 млн текше метр су қабылдауға қауқарлы көрінеді. Белгілі журналист Ришат Асқарбекұлының айтуынша, Алматы қаласының бюджеті бай. Сондықтан табиғи әрі техногенді апаттардың салдарын жою қиындық туғызбауы тиіс.
– 2015 жылы Қарғалы тасыған кезде бүкіл ел үйлерін тастай қашты. Наурызбай мен Алатау аудандарындағы қаншама елдімекен лай көшкіні астында қалды. Бұл орасан шығын. Әрі қала билігі үшін үлкен сабақ. Ал бүгінгі су тасқыны босаңсуға болмайтынын тағы да көрсетті. Қала басшысы ең бірінші аймақтың қауіп-қатерлерге дайындығын пысықтап алуы керек.
Шаһар үшін аса қауіптісі Іле Алатауы ойыстарында жатқан моренналық көлдер. Мамандар қаланы қашанда қорқынышта ұстап келген осы су қоймаларының белсенді фазаға енгенін көптен айтып жүр. Ондай көлдердің саны 40-тан асады... Алдыңғы әкім бұл мәселеге мән берді. Оларды зерттеуге қыруар қаражат бөлдірді. Су сорғыштар сатып алынды. Көлдердің басына арнайы бекеттер қойылды. Десе де, бүгін сел қалаға лап берді, – деп жазады журналист желідегі парақшасында.
Расында, шаһардың бұрынғы әкімі Бауыржан Байбек Қарғалы өзенінің арнасын тазалап, жағалауын бекіткен болатын. Кеше сел қаупі туындаған сәтте жағдайдың тез саябыр табуына сол кездегі даярлықтың да әсер бергені сөзсіз. Қала билігі төтенше жағдайдан соң дереу авиациялық бақылау шараларын ұйымдастырған. Оның мәліметіне сүйенсек, №1 өзенде су деңгейі 6-7 метрге дейін төмендеген. Ал аққан су массасының көлемі – 20-25 мың текше метр. Маусым басталғалы бері жүргізілген сақтандыру шараларының арқасында 14 тамыз күні өзендегі су көлемі 42 мың текше метрге дейін төмен түскен.
Табиғат – қашанда болжап болмайтын қауіптер тудырады. Әзірге адам баласы табиғат анаға толыққанды билік жүргізетін құзіретке ие емес. Сондықтан 3 жыл бұрынғы қатердің қайталанбауын ешкім де жоққа шығара алмас. Дәл осындай жоққа шығармау ғана онымен үнемі күресуге, алдын алуға, ақыр түбінде жоққа айналдыруға әсер етпек. Профессор, экология және климат мәселелерін жіті зерттеуші Борис Степановтың айтуынша, күннің ысуы – сел жүруіне себеп емес.
– Селдің қашан жүретінін болжау қиын. Мұздықтар мен мореналарды зерттеу көп шығынды қажет етеді. Сондықтан қауіпті көлдердің арнасын босату әлдеқайда тиімді. Бізде ешкім моренді көлдерді зерттемейді. Сондықтан қауіп мерзімін және себебін тап басып айта алмайды. Алматыда №6 және №13 өзендерден қорқу керек. «Қазселденқорғау» мекемесі №6 көлдің әрі кеткенде 5 метрін босатады. Ал оның тереңдігі – 20 метр. Мұны қазір жасалып жатқан жолмен, яғни сифон арқылы босату мүмкін емес. Бес метрден кейін сифонның өзі-ақ жұмыс істеуін тоқтатады, – дейді профессор.
Оның айтуынша, жаңбыр жауса сел болады деп байлам жасауға келмейді. «Сел – көп факторлы процесс. Сондықтан оны әркез жаңбырмен байланыстыра алмаймыз. Мәселе – жаңбырдың қай жерге жауғанында. Егер тауға жауса, онда қауіп туады. Ал егер ағаш өсетін орта таулы аймаққа жауса, онда қауіп онша емес. Ал егер жауын-шашын барлық жерді жаппай қамтыса, онда апаттың алдын алуға кірісу керек» дейді маман.
Расында, шаһардың бұрынғы әкімі Бауыржан Байбек Қарғалы өзенінің арнасын тазалап, жағалауын бекіткен болатын. Кеше сел қаупі туындаған сәтте жағдайдың тез саябыр табуына сол кездегі даярлықтың да әсер бергені сөзсіз.
Мамандардың айтуынша, Алматыдағы апатты сел соңғы рет 1921 жылы жүрген. Ол Кіші Алматы өзені бойымен жылжып, сосын батысқа қарай бағытын өзгертіп, қазіргі Қонаев көшесін басып қалған. Ал дәл қазір сел жүре қалар болса бірінші кезекте Әл-Фараби даңғылынан жоғары орналасқан кез келген аумаққа қауіп әкелуі мүмкін. Қазір қала бойынша үш жерде ғана – Кіші және Үлкен Алматы өзендерінде, сосын Қарғалы өзенінде ғана бөгет бар. Олардың техникалық мүмкіндігі жоғары. Бірақ әрбірі тек бір селдің бетін қайтаруға қауқарлы.
Кешегі жағдайдан соң Ішкі істер министрлігі де ақпарат берді. Министр орынбасары Юрий Ильиннің айтуынша, №1 өзеннен келер қауіп жоқ, дегенмен қауіп-қатерден арылмаған участкелер бар.
– 2015 жылы жергілікті бюджеттен бөлінген қаражатқа жұмыстар жүріп, Наурызбай ауданы территориясындағы өзен арнасы тұрақтанды. Ол секундына 20 текше метр суға дейін өткізе алады. Қазір тек Алатау ауданы жағы – Рысқұлов даңғылынан төмен, Алғабас ауданы аумақтарында әлі де қысым бар. Аталған жерлерде қосымша бақылау бекеттері, инженерлік техникалар орналасып, өзен арнасын кеңейту және тереңдетумен айналысуда. Соңғы 4 жыл бойы бұл өзенде су жиналған жоқ, – дейді Ю.Ильин.
Сонау 1973 жылы болған сел апаты туралы осыған дейін де талай айтылды, сан рет жазылды. Көріп-білмей, оқып отырып-ақ жаның түршігеді. Тұйықсу моренді өзенінен келген су жолындағының бәрін тегіс жайпап, Кіші Алматы өзеніндегі «Мыңжылқы» су қоймасын 3 минут ішінде толтырып, жарып жібереді. Одан соң құрамында
300 тоннаға жетерлік алып қой тастары бар сел «Медеу» бөгетіне дейін секундына 10-12 шақырыммен зулаған. Абырой болғанда, сел қалаға дейін жеткен жоқ. Мұндай қауіп кез келген уақытта туа салуы бек мүмкін. Жайбарақат қарауға еш негіз жоқ. Әкім-қаралардың да «алаңдамаңыз» дегені «Алаңдап жатырмыз. Айналысып жатырмыз» дегені шығар деп сенеміз. Әйтпесе, шаруаны бүгінгі «алаңдамаңызбен» тамам қылып, ертең – марафон өткізу, арғы күні флешмоб жасау, одан соң велосипед жолағы керек пе, әлде жоқ па деген сауалға бас ауырту қисынсыз сияқты.