Халқымызда «Еңбек ет те, міндет ет» деген жақсы бір сөз бар. Қазіргі күннің биігінен көз салсақ, әлемдегі алға озып кеткен отыз елдің қай-қайсысы да еңбекті басты орынға қойған. Еңбексіз еш нәрсе болмайды. Игілік өздігінен келмейді.
Біз бәсекеге қабілетті болу дегенді қалай түсініп жүрміз? Мәселен, дүниежүзіндегі жоталы даму үрдісіне қол жеткізген елдер «қазақ бізді қашан қуып жетеді» деп тосып тұрмайды ғой. Дүние дидары ашық. Кім мықты, сол озады. Бәсеке деген – сол. Ал сол бәсекеге ілесу үшін әр қазақ қабілетті де қайратты болуы керек пе, жоқ па?
Мәселенің басы ашық: біздің билік әлемдегі озық 30 елдің қатарына қосылуды ұлттық мұрат етіп отыр. Бұл – күндіз-түні тынбай еңбек ету, жақсы өмір сүру, жайлы тұрмысқа қол жеткізуге ұмтылыс дегенді аңғартады.
Шашасына шаң жұқтырмай, алға зуылдап бара жатқан Жапонияны қарайық. Еңбек ету қарқыны сұрапыл. Демалыс дегенді білмейді. Бұл елдің үкіметі еңбеккерлерге ақысы төленетін демалыс белгілеген. Жылына 20 күн демалыс алуға болады. Соның он күнін әзер алатын адам көп. Неге? Жапон жаратылысында демалыс алған адам «жалқаулыққа бой ұрған» немесе «тапсырылған жұмыстан жалтарған» адам санатына жатқызылады. Жаппай жұмыс істеуге деген құлшыныс «кароши» деген проблеманы туғызғаны да жасырын емес. Сөзбе-сөз аударғанда «бейнеттен қаза табу» деген мағына береді. Есіл-дерті жұмысқа ауып кеткен адамдар кейде өзіне-өзі қол салуға дейін барады екен. Қазіргі жапон билігі бұл проблемаға қатты назар аудара бастаған. Елдің халқы қартая бастағаны белгілі, 2050 жылдары жұмыс күші күрт азаяды деген болжам бар. Сол себептен 2020 жылға қарай аптасына 60 сағаттан артық жұмыс істейтін адамдарды 5 пайызға азайту туралы мемлекеттік бағдарлама қабылдаған. Елдің 8-9 пайызы солай жұмыс істейтін көрінеді. Жұмысқа шексіз берілгендікті бәсеңдету үшін үкімет белгіленген еңбек демалысының 70 пайызын пайдалануды міндеттеуге ұмтылып отыр.
Екінші жаһандық соғыстан кейін дереу есін жинаған жапон жұрты солдат униформасын костюмге ауыстырды. Бұл елдің жұмыскерлері бірыңғай қара түсті костюм-шалбар киеді. Жалпақ тілде salarymen атанған еңбекқор адамдардың шоғыры Жапонияны әлемдік көштің алдыңғы сапына бір-ақ шығарды.
Сонымен, жапондықтар демалыс дегенді білмей еңбек етіп келеді. Сенбі-жексенбі демалыс күндері саналады. Кей компаниялар жылына бірнеше күн қосымша демалыс береді. Айталық, жұмысшыға 10 күн демалыс берілді дейік, оны бірден алуға болмайды. Бұл күндерді тек бөліп алуға болады. Аяқ астынан жол жүруге, бір жаққа баруға тура келсе, бір ай бұрын жұмыс орныңызға ескертіп, орныңызды алмастыратын адам табуыңыз керек. Сондықтан «шаруа шығып тұр», «құдалыққа баруым керек еді», «бір той бар еді» дегендей біздің сылтауларымыз бұл елде жүрмейді. Жексенбіде ауырып қалып, дүйсенбіде жұмысқа шықпай қалу деген атымен жоқ. «Обон» деген өлгендерді еске алу күні мереке санатына жатқызылады. Тамыздың ортасында берілетін мерекелік демалысқа жұмысқа кіргеніне екі жыл толмаған адамдар мүлдем шықпайды. Жаңа жылға 1-3 күн демалыс беріледі. Егер ол күн сенбі-жексенбіге тура келіп қалса, біздегідей күнді жылжыту деген атымен жоқ. Мамыр айында «алтын апта» дейтін күндері бар. Бұл тұсқа бірнеше мемлекеттік және діни мейрамдар қабат келеді. Сондай күндерде де жанталаса жұмыс істейтіндердің қатары сұмдық көп.
Жапондықтар – өте еңбекқор, күндіз-түні бір тыным таппайды. Олар жайдан-жай түскі асын ішпей-ақ күніне 15-18 сағат жұмыс істей беруі мүмкін. Сондықтан да музейде, метрода, аялдамада, тіпті жұмыс арасында да көз шырымын алып отырған жапондықтарды көрсеңіз, еш таңырқаудың реті жоқ. Жапонияда жұмысқа тура уақытында келгенді жаратпайды. Жұмыс орнына кез келген адам кемінде жарты сағат ерте болуы керек.
Жапония халқының саны жөнінен дүниежүзінде 10-шы орын алады. Қазіргі таңда Жапония халқының 91 пайызы қалаларда тұрады. Жапония теңіз кемелерін, автомобиль, тұрмыстық техника мен робот өндірісі бойынша да әлемде жетекші орындардың бірін иемденіп отыр. Бұл елде өте сапалы болат балқытылады. Жапон автомобильдері мен техникасын біздің ел де пайдаланып отыр.
Жапондықтар балаларға тым көп зат алуды, олардың әр еркелігіне құлақ аса беруді дұрыс нәрсе емес деп есептейді. Жапондар өте үнемшіл халық, балаларын да «қанағат қарын тойғызар» қағидасымен тәрбиелейді. Олардың ойынша, баланы ұқыптылық пен қарапайымдылыққа ерте бастан үйреткен дұрыс. Мысалы, баланың ойнайтын ойыншығы аз болған сайын, сындырып немесе жоғалтып алмас үшін ойыншықтың қадірін түсіне бастайды. Дәл сол сияқты мектепке барарда алынған былғары сөмкені бастауыш сыныпты бітіргенше ұстауы мүмкін. Мұндай қарапайымдылық баланың салмақты болуына әсер етеді. Міне, ұлттық тәрбие.
Жапон және Сары теңіз аралығындағы Корея түбегінің оңтүстігінде орналасқан Оңтүстік Корея да солай. Халқының саны 50 миллионнан астам. Басым көпшілігі қалаларда тұрады. Ел тұрғындарының 99 пайызы – корейлер.
Корея Республикасының экономикасы қарқынды дамып келе жатқан әрі күшті экономика санатына жатады. Бүгінде Оңтүстік Корея экономикасы – ІЖӨ-нің номиналды көлемі бойынша Азия-Тынық мұхиты аймағы елдерінің арасында 4-орында. Өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап, қырық жылдан аз уақыттың ішінде Оңтүстік Корея дамымаған аграрлы елден әлемдік экономиканың ең биік шыңына көтерілген елге айналды.
Оңтүстік Корея өткен ғасырдың 60 шы жылдарына дейін әлемдегі ең кедей елдердің қатарында болғаны белгілі. 1959 жылдың мәліметтері бойынша, мемлекеттің әр оныншы адамы туберкулезбен ауырған, ал әр жүз адамы алапеске шалдыққан. Елдің кейбір жерлерінде ғана суқұбыры болған және халықтың 90 пайызы өзен суын және қоғамдық құдықтарды пайдаланған. 1963 жылы халықтың жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім 100 долларды құраса, бүгінде 31 000 доллардан асады. Оңтүстік Корея автомобиль, кеме құрылысы, болат құю өнеркәсібі саласында, тұрмыстық техника мен электроника өндірісінде әлемдік көшбасшылардың біріне айналды. Ең бастысы, ел аз уақыттың ішінде 1997–1998 жылдардағы қаржылық дағдарыстың ауыр салдарын жеңіп,өз экономикасының бәсекеге қабілетті екенін әлемге дәлелдеп берді.
Оңтүстік Корея білім мен ғылымға ерекше мән береді. Жастардың басым бөлігі университеттерде білім алады. Жапондықтар секілді кәрістер де қатты жұмыс істейді. Еңбек ету ұғымы бала кезден бойға сіңіріледі. Мәселен, бұл елдің балалар ертегісінде бір баланың инемен ағаштан кеме жасап шыққаны айтылады. Шұқып, шұқып, шұқып отырып, бала кеме жасап шықты дейді.
Сол сияқты Финляндияны алайық. Бұл ел бірінші кезекте білікті мамандарға арқа сүйеді. Бұл елде мұғалім мәртебелі мамандық саналады. Әсіресе, мұғалімдердің шығармашылық белсенділігіне ерік берілген. Оқытушы болып жұмысқа тұру оңай шаруа емес. Үздік магистрлік диплом да еш кепілдік бермейді. Олар емтихан тапсырады, арнайы әңгімелесуден өтеді. Ең алдымен, өздерінің тұлғалық қасиеттерін, адалдығын, тез тіл табыса алатынын және балаларға деген кіршіксіз махаббатын көрсетуі қажет.
Фин мектептерінде үй шаруашылығы сабақтарына қатты мән беріледі. Балалар пәндік сабақтардан кейін тамақ пісіру, үй жинау, үтіктеу, тігін, бау-бақша жұмысы, кір жуу секілді тұрмысқа қажетті жұмыстарды атқара отырып есейеді. Осы арқылы ерте бастан дербес еңбекқор тұлға болып өседі.
Жауапкершілік пен еркіндікті басты өлшем санайды. Үлкендер балаларының өздері сияқты шынайы болғанын құп көреді. Осылайша, балаларға еркіндік беру арқылы әлеуметтік жауапкершілік дағдыларына үйретеді.
Екінші жаһандық соғыстан кейін дереу есін жинаған жапон жұрты солдат униформасын костюмге ауыстырды. Бұл елдің жұмыскерлері бірыңғай қара түсті костюм-шалбар киеді. Жалпақ тілде salarymen атанған еңбекқор адамдардың шоғыры Жапонияны әлемдік көштің алдыңғы сапына бір-ақ шығарды.
Мұның бәрін неге сөз етіп отырмыз? Мына елдердің бетке ұстар өнеге жолы Абайдың «талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым, ойлап қой» деген ойымен өзектес. Өкінішке қарай, біздің қазақ қоғамы «өтірік, өсек, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ» жолымен кетіп барады.
Әлемдік еңбек нарығы өзгеріс үстінде. Халықаралық еңбек ұйымының мәліметтері бойынша дүниежүзі бойынша шамамен 62 миллионнан астам адамға жұмыс орындары жетіспейді. Жастар арасындағы жұмыссыздық елдегі жалпы жұмыссыздық деңгейіне қарағанда 2 есе жоғары, ал әйелдер арасында ерлерге қарағанда 26 пайыз жоғары. Әйелдер қауымының еңбекақысы ерлерге қарағанда 20 пайыз төмен. Дүниежүзі бойынша 313 миллион жұмыс істейтіндер тәулігіне 1,25 АҚШ долларына күн көруде.
Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтығандар жоқ емес. Жыл сайын ондай азаматтардың саны артып келеді. Негізінен алғанда өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың негізгі үлесі оңтүстік өңірлерге тиесілі. Арнайы жүргізілген әлеуметтік сауалнама соңғы 25 жылда ауылдық жерлерде өзін-өзі асырап отырғандардың үлесі 36 пайызға көбейгенін айғақтайды. Бірақ елдімекендердегі еңбек өнімділігі небәрі 6 пайызға артыпты. Мамандар Алматы, Түркістан, Жамбыл және Қызылорда облыстарында зерттеу жүргізген екен. Зертеу орталығының мәліметтеріне сүйенсек, Қазақстан халқының 26 пайызы мемлекетке үміт артпай, өзін өзі жұмыспен қамтып отыр. Жартысынан көбі – 20 мен 44 жас аралығындағы жастар. Жоғары білімді немесе орта-кәсіптік білімі бар азаматтардың үлесі 51 пайыздан жоғары. Ал еңбекке жарамды халықтың саны 8 миллион 600 мың адамға жеткен.
Қазақстандағы индустриалды-инновациялық даму жолы болашақта урбанизация үдерістерінің ширақ жүргізілуіне, қалаларға ауыл халқының белсенді түрде көшуі есебінен қалалардың халық санының жылдам өсуіне әкелетіні сөзсіз. Бұл табиғи үрдіспен қатар еңбек өнімділігі арттады деген сөз. Себебі, қалаға көшкен ауыл халқы индустриялық сектор кәсіпорындарына жұмысқа орналасады, онда әдетте еңбек өнімділігі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарымен салыстырғанда жоғары болып келеді.
Осылайша, еліміздің бәсекеге қабілеттілігі арта түседі. Бұл жағдайға индустриалды-инновациялық даму туралы мемлекеттік бағдарламаны іске асыру оң әсер береді. Өйткені өнеркәсіпте еңбек ететін халық саны аталған бағдарламаны іске асыру жылдары шамамен 150 мың адамға ұлғайды, ал ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін адамдар саны 900 мың адамға қысқарды. Біздің Үкімет 2030 жылға қарай қала халқының үлесін 70 пайызға дейін жеткізуді (қазір - 53 пайыз) жоспарлап отыр. Бүгінде елімізде индустрияландырудың екінші бесжылдық бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Оны іске асыру оң нәтиже берері анық. Мәселен, бірінші жылы бағдарламаны ИИДМБ құралдарымен іске асыру кезінде шамамен 34 мың жаңа тұрақты жұмыс орны ашылды, олардың көбісі өңдеу өнеркәсібіне тиесілі. Жұмысшыларының саны көп екінші сектор – сауда мен тұрмыстық қызмет көрсету. Сауда кәсіпорындары, тамақтану және тұрмыстық қызмет көрсету ұйымдары құрылуда. Экономиканың осы секторлары ауыл жастары үшін тартымды болып отыр.
Елбасының «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты жолдауында Үкіметтің алдына экономикалық өсімнің жаңа үлгісімен қамтамасыз ету туралы үлкен міндет қойды. Сонымен қатар экономиканың алдыңғы қатарлы цифрлы технологияларға бағдарланған инновациялық жолға ауысуын ерекше атап өтті және бизнестің дамуына ең қолайлы жағдайларды жасауды талап етті.
Әлемдік бәсекелестік жағдайында экономика мен әлеуметтік саланың тұрақты өсімін қамтамасыз ету елде адами капиталды арттыруға, сондай-ақ оларды тиімді пайдалану үшін үздік жағдай жасалған кезде ғана мүмкін болады. Бұл үшін білім беру деңгейін, біліктілікті, еңбек ету қабілеттерін арттырып, кәсіпкерлік қабілетті шыңдау қажет. Сондай-ақ еліміздің талапты азаматтарына өз идеяларын жүзеге асыру үшін еркіндік беріп, адами капитал сапасын жақсартуға ұмтылыс жасауымыз қажет.
Америкада адамдардың дарыны жоғары бағаланады. Жапонияда «талпыныс пен еңбекқорлықсыз еш сәттілік болмайды» дейді. Табандылық – табысқа жетудің кілті. Бар ынтасын сала, тынымсыз еңбектенген адам кез келген салада биікке шығады деген пікір талай жапон баласын жетістікке жетелеп келеді. Сондықтан әлемдік бәсеке алаңында қазақ елі шаң қауып қалмас үшін бірінші кезекте еңбек ету қағидасын санаға сіңіру өте маңызды.
Нұртөре ЖҮСІП,
Сенат депутаты