Батыс Қазақстан облысының орталығы Орал қаласында 1836-1837 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілістің қос көсемі Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлының ескерткіші ашылды.
Жайықты жағалай қонған жайсаң ел талай жыр қылып, аңсап жеткен осы қуанышқа Батыс Қазақстан облысының әкімі Ғали Есқалиев, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ақын Ақұштап Бақтыгереева, зиялы қауым өкілдері, қала тұрғындары және Алматы, Атырау облысынан, Ресей Федерациясынан келген қонақтарға қоса, облыс аудандарынан арнайы келген батысқазақстандықтар да көптеп қатысты.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасы бойынша қойылған ескерткіш Атырау бағытынан Орал қаласына кірер шамада Шаған өзенінің үстінен көпірдің алдына орнатылды. Ұлттық рухты асқақтатар композицияның биіктігі – 13 метр, нақтырақ айтқанда, қос батырдың биіктігі – 5,5 метрлік ат үстіндегі бейнелері қоладан құйылса, 7,5 метрлік тұғыры граниттен қашалған. «Қара қазан, сары баланың қамы үшін», «Ереуіл атқа ер салып, егеулі найза қолға алған» ерлерге арналған композицияның авторлары – Нұр-Сұлтан қаласының мүсіншілері Серік Рүстембеков, Ринат Әбенов және Ербол Зиябеков. Ескерткіштің салтанатты ашылу рәсімінде Х.Бөкеева атындағы Батыс Қазақстан облыстық қазақ драма театрының артистері қос батырдың образдарын ашатын көріністер көрсетіп, әжелер шашу шашты.
Облыс әкімі Ғали Есқалиев жиналған қауымды Махамбет Өтемісұлы мен Исатай Тайманұлына арналған еңселі ескерткіштің бой көтеруімен құттықтап:
– Біз үшін еркіндіктің, отансүйгіштіктің және азат рухтың сайыпқыраны болып табылатын Исатай мен Махамбет қандай құрметке де лайық. Елбасымыздың «Рухани жаңғыру» бағдарламасы – өшкеніміздің қайта жануына, бардың қадірін білуге септігін тигізуде. Ұлыларды қастерлеу – баршамыздың қасиетті борышымыз. Таяуда «Ұлытау – 2019» халықаралық туристік форумында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев тарихты, тарихи тұлғаларды бағалай білу баршамыздың ортақ парызымыз екенін атап өткен болатын. Көрнекті жазушы Әбіш Кекілбаевтың: «Дүниеде Махамбеттей адамдардың болғаны өзіңнің адам деген нәсілдің төлі екеніңе заңды мақтаныш туғызады» деген сөзі өміршең екені рас. Ақынның «Толарсақтан саз кешіп, Тоқтамай тартып шығарға, Қас үлектен туған қатепті, Қара нар керек біздің бұл іске…» деген жыр жолдарын рухтанбай оқу мүмкін емес. Махамбет өз өлеңдерімен Исатай батырдың даңқты бейнесін жасады. Алаш ардақтысы Исатайды батыр қолбасшы ғана емес, айбынды азамат, ақылы асқан жауынгер ретінде де өте жоғары бағалап, ерекше құрметтеген. «Жетімдерге жем бердім, Жесірлерге жер бердім. Сырлы зерен аяқпен – Бал ұрттаған ер едім» деп, Исатай батырдың қайтпас қайсар қайратты ер, халық қамқоршысы образын жасады. Қанатынан дауыл есетін қос қырандай жауға тиген Исатай мен Махамбеттің есімдерін елі ардақтап, ерліктерін халқы ешқашан ұмытпайды. Қос батырдың еңселі ескерткіші орнатылған бұл жер енді қастерлі де қасиетті орынға айналары хақ. Тәуелсіз мемлекетіміздің «Мәңгілік ел» болу жолындағы мәртебесін әрдайым асқақтата түседі. Қазақтың батыр да айбынды халық екенін сезіндіріп, алыстан назар тартып, рухымызды аспандатып, абыройымызды асқақтатып, Отанның ортақ мүддесі үшін ұлы істерге жетелері анық. Ендеше, батыр бабаларымыздың рухы баршамызды әрдайым жебеп жүрсін! – деді.
Мемлекеттік және халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, ақын Ақұштап Бақтыгереева батырлардың ескерткішіне тәу етіп, ескерткіштің ұлттық рухты көтеру үшін салынғанын айтып, елді бірлікке шақырды.
– Туған ел мен жерге, ұлттық мүддеге қалтқысыз қызмет етудің үлгісін көрсеткен қос батырды тарихтың да, ұлттың да, халықтың да ұмытуға хақы жоқ. Бүгін біз соған куәміз. Дәл қазір біз тұрған жерде Махамбет ақынның аяғының ізі жатыр. «Еділ мен Жайық екі өзен, ел қондырсам деп едім. Жағалай жатқан сол елге, мал толтырсам деп едім. Еңсесі биік ақ орда, Еріксіз кірсем деп едім…» деген еді. Сол аңсаған еркіндіктің ақ ордасы бар бүгін. Ендеше, әр ата-ана соларға лайық еңкеймей кіретін, намысты, рухты етіп өз ұлын өсіруі керек. Әрбір адам «Бабалар алдындағы, рух алдындағы борышымды атқарып жүрмін бе, әлде жоқ па?» деп ойлануы керек. Бұл – әркімнің борышы. Сол үшін ескерткіш қойылды. Намыстарыңыз қалғыған кезде осы жерге келіңіздер, жандарыңыз қиналса да, осында келіңіздер. Рухы жоқ ұлтты кім көрінген мазақ етеді, кім көрінген аяқасты қылады. Сол рухты көтеру үшін осы ескерткіш қойылып отыр. Әділдік аңсасаңыздар Махамбеттің өлеңін оқыңыздар! – деп сөз саптаған Ақұштап ақынның жан тебіренісі қалың көпшілікті толқытты.
– Тәуелсіздік қазаққа көктен түскен сый емес. Тәуелсіздік үшін қаншама батыр бабаларымыз бен дана дала абыздары ат үстінде шаһид кетті, итжеккенге айдалды, түрмеге тоғытылды, атылды, асылды. Исатай мен Махамбет тарихын Қазақ даласындағы 300-ге жуық ұлт-азаттық күрес тарихынан бөліп қарай алмаймыз. Қазақ оқымыстыларының ішінде ең алғаш Исатай мен Махамбет тарихы туралы тірнектеп жинап, мұқият зерделеп, жүрегінен өткізген – ғалым, энциклопедист, күнбатыс Алашордасының көсемі Халел Досмұхамедов. Ол өз еңбегінде «Кіші жүздің Ресейге қосылғанынан кейінгі 150 жылдық тарихы – қанмен жазылған тарих» деп келтіреді. Жоғарыда айтқан 300-ге жуық ұлт-азаттық көтерілістің дені осы Қазақстанның батыс өңірінде өткенін зерттеушілер тарихи еңбектерінде растайды. Мұның барлығы қазақтың ұлттық рухын жоғары дәрежеге көтеретін уақыттың келгенін көрсетеді. Исатай мен Махамбет шын мәнінде арқалаған қоғамдық жүгімен және азаматтық, адамгершілік үлгісімен кейінгі ұрпаққа ұлы өнеге қалдырған тұлғалар, – деген Білім беру ісінің үздігі, Махамбет Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетіне қарасты «Қазақстан тарихы және өлкетану» ғылыми орталығының жетекшісі, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Жаңабек Жақсығалиев ежелгі және мәңгілік құндылық Тәуелсіздігімізді қадірлеп-қастерлеудің мән-маңызына тоқталды.
Салтанатты жиыннан соң ресми тұлғаларға қоса, ел-жұрт «Еділ үшін егескен, Жайық үшін жандасқан, Қиғаш үшін қырылған» қос баһадүрдің қола ескерткішінің іргесін гүлмен көмкерді.
Бауыржан ФАЙЗОЛЛАҰЛЫ