Темір шарбақтарды сүруді көздейтін «Қоршаусыз қала» бағдарламасы алғаш Алматыда 2017 жылы басталғаны мәлім. Бірқатар сарапшы, қоғам белсенділері, блогерлер, ақпарат құралдары бұған қарсы болып, өре түрегелді. Бірақ қаптаған дуалдар шаһар көркін бұзып қана қоймай, елдің беделіне дақ түсіреді. Қоршаудың көптігі халықтың бұзақылық пен бүлікке бейімдігін, ал мемлекеттің дамуда кенжелеп қалғанын білдіреді. Шетелге шығатын журналистер жақсы біледі. Қандайда бір ел аумағына аяқ басқанда, қаланың қаншалықты қауіпсіз екенін қоршауларына қарап аңғарасыз. Дамыған елдердің ірілі-ұсақты қалаларында дуалды көп байқамайсыз. Әр үйдің негізінен символдық мәнге ие биік емес ағаш шарбағы болады, ол аула аумағының шекарасын аңғартады. Әйтпесе, кірем деген адамға кедергі емес. Ал қараңғылық, қайыршылық, үмітсіздік пен қылмыс жайлаған қалаларда ауқаттылар тұратын аудандағы үйлер адам еңсесін езер алып қоршаулармен оқшауланады. Мысалы, Мексика астанасы Мехиконың Кондеса, Сан-Анхель, Кайоакан секілді бай ауданында осы көрініске жолығасыз. Берік қабырғалар, алып дуалдар, ауыр қақпалар, бақылау камералары. Әр үй жеке қамалға айналған. Барлық дуалдар рұқсатсыз баса-көктеп кірмек болған жанды тірілей қуырып тастар электрлі қорғанышпен жабдықталған. Оңтүстік Африка Республикасының ірі қаласы Йоханнесбургте де осындай құбылыс қайталанады. Бірақ өзіміз де мақтанатын жағдайда емеспіз. The New York Times шетелдік корреспонденті Энн Бернард елордаға қатысты ой бөліскен болатын. Оны қалада бетон дуалдар, темір шарбақтар, шлагбаум-тоспалар және басқа да кедергілердің көптігі қайран қалдырған. Шарбақтардың ұшы істіктей үшкір болып келеді: өрмелеп шыққандар ары асып түсе алмай, шаншылып қалсын дегендей.
Әсіресе, Қабанбай батыр даңғылы, 28 мекенжайында орналасқан, ел арасында «атқора-конюшня» аталатын ғимарат ұмытылмас әсер қалдырады. Шынында, оның бір бөлігі биік те бітеу темір дуалмен оқшауланғаны аз болғандай, сыртынан тағы металл қоршаумен жабылған, ал төбесінде бірнеше қабат тікенді сым бекітілген. Дәл бір ерекше режимдегі түзеу мекемесіне ұқсайды. Онда Қытай елшілігі жұмыс істейді. Ұқсас нысандар бас қаланың әр бұрышынан кезігетін. Қазіргі уақытта Алматы үлгісімен елордада парктер, сауда орындары, мемлекеттік мекемелер және басқа нысандар «темір құрсаудан» арылуда.
Дегенмен бірқатар мемлекеттік органдардың және стратегиялық нысандардың сыртқы темір қоршауы және бақылау-өткізу пункті сол бойы қалады. Құқық қорғау органдары мамандарының түсіндіруінше, бұл террористік актілердің алдын алу және қорғану үшін қажет.Санадағы «темір шымылдырық синдромы»
Былтырғы 2019 жылдың соңына қарай Алматыдағы №2 емхананың дуалы қайта қалпына келтірілді. Ол мегаполистің барлық 8 ауданын қамтыған «Қоршаусыз қала» аясында бұзылған еді. «Емханамыз нашар ауданда, «Татаркада» орын тепкен. Мұнда есірткі қолданатын, арақ ішетін адамдар өте көп. Бұл дуалдан айырылсақ, қиын болады деп алаңдаған едік, болжағанымыз келді: ниеті бұзық адамдар ағылып, аулада ішкілікке салынды, бұзақылық жасады, даладағы орындықтарды алып кетті», – деді журналистерге клиниканың бас дәрігері Тоғжан Еспергенова. Ол жаңа шарбақ сатып алудың қажеті болмағанын, сақтауға қойылған ескісі қайта орнатылғанын хабарлады. Енді төңіректі қараңғылық тұмшалаған шақта дуал қақпалары барлық азамат үшін тарс жабылады. Әрбір төртінші ер-азаматы концлагерьде немесе түрмеде отырған, «темір шымылдық» ішінде өмір сүрген, Ішкі істер министрлігінің ОВИР (Отдел виз и регистрации) бөлімінің рұқсатынсыз шетелге аттап баса алмайтын КСРО азаматтары үшін қоршау ішінде өмір сүру – үйреншікті іс еді. Бара-бара адамдар тек дуал ішінде ғана өзін жайлы сезінетін болды. Бұл психологиядан көптеген қазақстандық сол бойы арыла алмады. Егер қоршауы болмаса, «ол аумақтағы дүние-мүлік қараусыз қалған екен, демек рұқсатсыз алып кетуге болады» деп санайтындар табылады. Алматылық қоғам белсендісі, қоғамдық мүліктің қамқоршысы Наталья Наумова кейінгі екі жыл бойы билікке шағым жолдаумен келеді. Жергілікті әкіммен шектелмей, Президент Қ.Тоқаевқа да хат жолдапты. Ол Айнабұлақ-3 ықшамауданындағы №11 емхананың бұрын алып тасталған темір қоршауын орнына қайта қоюды талап етеді. Соңғы хатын қала әкіміне жаңа жыл қарсаңында жазды.«№11 емхананың темір шарбағы күресінге жіберілгелі оның жазғы аптапта көпке сая болған жасыл желекті тамаша бағын заңсыз саудагерлер жайлап алды. Алыпсатарлар көк майса шөпті, жас көшеттер мен отыз жылдық шілік-бұталарды шегірткеден жаман жайпауда. Бұрын оларды темір қоршау бөгеп келген, бүгінде ол құлатылғалы еш қорған жоқ. Емхананың кезінде гүл жайнаған оң қапталын, Жұмабаев көшесі бойын Мақатаев көшесі жағынан – телефон нөмірін сататындар, ал Палагин көшесі жағынан – темекі сатушылар таптап, тақырға айналдырды. Қаланың ауасын тазартатын жасыл қоры жойылып жатыр», – деп дабыл қағады Н.Наумова.
Ол бұл масқараны тек дуал ғана тоқтата аларына сенімді. Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев азаматтарға арналған аумақтарды жұрттан оқшаулай беру мәселені шешпейтінін білдірді. Оның мәліметінше, Алматы қаласының Жетісу ауданы полициясының қызметкерлері аталған мекенжай бойынша қоғамдық тәртіпті қорғау шараларын, рейдтерді тұрақты түрде өткізіп тұрады. – Мысалы, 2019 жылы №11 емхана алдында заңсыз сауданың жолын кесу мақсатында 219 адам әкімшілік жауапкершілікке тартылды. 162 адамға ескерту жасалды. 25 тұлға абаттандыру ережелерін бұзған, тағы 6 адам ұсақ бұзақылығы үшін жазаланды. Жалпы көлемі 1,4 млн теңгеден астам сомаға айыппұл салынды. Сонымен қатар өз жауапкершілігіндегі аумақта қоғамдық тәртіпті бұзудың алдын алу шараларын уақытылы қабылдамағаны үшін учаскелік инспектор Н.Жұмабекұлына сөгіс жарияланды, – дейді Ішкі істер министрі.Алматы қаласы Жетісу ауданының әкімдігі 2017 жылы жойылған темір қоршау орнына табиғи қоршау жасалғанын, яғни 500 түп бұта түріндегі қына ағашы отырғызылғанын баяндады. Рас, қолдан базар жасап алған тұрғындар оның бір бөлігін таптап тастапты. Сондықтан бұл аумақ алдағы көктемде қосымша абаттандырылатын болады. Сондай-ақ өткен жыл аяғында Жұмабаев және Мақатаев көшелері қиылысында полицияның модульді бекеті қойылды.Әрбір төртінші ер-азаматы концлагерьде немесе түрмеде отырған, «темір шымылдық» ішінде өмір сүрген, Ішкі істер министрлігінің ОВИР (Отдел виз и регистрации) бөлімінің рұқсатынсыз шетелге аттап баса алмайтын КСРО азаматтары үшін қоршау ішінде өмір сүру – үйреншікті іс еді. Бара-бара адамдар тек дуал ішінде ғана өзін жайлы сезінетін болды.
Қамалда қамалып отырған оңбайды
Сарапшылар мемлекетке қарасты нысандардан дуалдардың жойылуын дұрыс санайды. Ал азаматтардың өзгелерден дуалмен бөлектенуінің бірнеше себебі бар.«Дуалдар мен шарбақтар – қоғамның «денсаулығының» индикаторы, оның сенімінің көрсеткіші. Халық жайдан-жай оқшауланбайды. Біріншіден, жұртты оған елдегі қылмыс деңгейі итермелейді. Екіншіден, қоғамдағы, жұмыстағы қиыншылықтан шаршаған адам өз үйінде өзгелерден жабық, төл микроәлемін құрып, сонда жасырынуды қалайды. Мұны – қоғамның атомизациялануы деп атайды. Үшіншіден, пара алу, коррупция, бюджетті талан-тараж ету жолымен жиған байлығын жасыру үшін де кейбір шенділер коттеджін және дүние-мүлкін алып дуалмен сырт көзден тасалайды. Бір жағынан, биліктің барлық тармағын жайлаған сыбайлас жемқорлық кесірінен еліміз қоршаулы мемлекетке айналды. Осы проблемалардың қайнар-бастауы, алғышарттары жойылмай, адамдар оқшаулануын қоймайды», – дейді экономика ғылымдарының докторы, осы саладағы зерттеу авторы Игорь Николаев.
Оның айтуынша, дамыған елдерде қоғамның билікке, полицейлерге, көршісіне, жалпы қоғамға деген сенім деңгейі жоғары. Шарбағының адам бойынан төмен болатыны да сондықтан. Дәл осындай биік сенім қазақ елінде болған. Ата-бабамыз ешқашан үйін қоршамаған: бұл – киіз үйге де, қыстауына да қатысты. Қазақ қоршауға тек малды қамаған. Бір қуантарлығы, үйді биік дуалмен қоршау – талғамсыздықтың көрінісі, дарақылық пен тұрпайылық белгісі екенін қазақстандықтар түсіне бастады. Қазіргі кезде елордада жаңадан салынып жатқан коттедж қалашықтарында салтанатты сарайлардың өзі дуалмен тасаланбаған. Ашық кеңістікте тұр. Көңіліміз даламыздай кең, қонақжай халық едік. Тар замандар тарылуға мәжбүр етті. Бірақ уақыт өте, өркениет өріне өрлей келе, дамыған елге айналып, бетке шіркеу болған бар шарбақтан да құтылармыз.Айхан ШӘРІП