Сот шешімі орындалуымен құнды. Үшінші биліктің беделі шығарған шешімнің санына емес, сол шешімнің уақтылы орындалуына байланысты. Бірақ біздегі мемлекет атынан қабылданатын кейбір сот шешімдері ұзақ жыл орындалмай жүре береді. Қуатты деген шешімдердің өзі сөрелерде шаң басып қалады екен. Тіпті шындық іздеп шырылдаған талайлардың ісі Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі кеңесіне дейін жететін жағдайға жеттік. Сот шешімі шыққан соң неше күннің ішінде орындалуы тиіс? Уақтылы орындалмаған шешімнің «шешімін» кімнен сұраймыз?
Елімізде мемлекеттік сот орындаушыларынан бөлек 2 мыңға жуық жеке сот орындаушылары жұмыс істейді. Өкінішке қарай, қаптаған маманы болса да саланың бұл тұсы әлі ақсап тұр. Құқық қорғаушылардың айтуынша, жыл сайын шығарылған сот шешімдерінің небәрі 43 пайызы ғана уақтылы орындалады екен. Оның өзі тұрмыстық мәселелердің төңірегінде ғана жүзеге асады. Көбіне алимент өндіру, коммуналдық төлемдерді қайтару сияқты мәселелердің шешімдері ғана орындалып жатады. Ал миллиардтаған берешегі барлардың мұртын балта шаппайды. Олар соттың шешімін орындауға да құлықсыз. Созылған уақыт көбіне осындай қалталыларға қатысты. Заң бойынша сот шешімі екі айдан аспайтын мерзімде орындалып бітуі тиіс. Ал заңсыз ғимараттарды бұзу, борышкердің тәркіленген мүлкін сату секілді шешімдерге 4 ай уақыт беріледі. Бірақ бейресми деректерге сүйенсек біздегі шешімдердің жартысына жуығы уақтылы орындалмайды екен. Оған қатысты атқару өндірісі өкілдері атқару құжаттарындағы мекенжай бойынша борышкерді таба алмайтынын айтып ақталады. «Атқару құжаттарында көрсетілген мекенжайларда борышкерлер тұрмайды. Сот орындаушылары адреске шыққанда өзінің орындарында тұрмайтын болып шығады. Сол жерге тұрақты тіркелмеген болғасын, сот орындаушыларға кедергі тигізеді», – дейді Әділет департаменті атқару өндірісін есепке алу және бақылау бөлімінің басшысы Мөлдір Есенқұлова. Расында да, сот шешіміне жүрдім-бардым қарайтындар көп. Бірақ мұндайларға қылмыстық кодекс бойынша тиісті шара белгіленген. Заңның 430-бабында бұл тайға таңба басқандай көрсетілген. Егер атқарушылық құжатта көрсетілген шешімді 6 айдан астам уақыт ішінде орындамаса 800 сағатқа дейін қоғамдық жұмысқа тартылады немесе 3 жылға дейін бас бостандығынан айырылады. Ал өзінің қызмет бабын пайдаланып сот шешіміне қарсы шықса, 1200 сағатқа дейін қоғамдық жұмысқа тартылып не 3 жылдан 5 жылға дейін бас бостандығы шектеледі. Ал астаналық сот орындаушы Дәулетхан Нұрланов болса, қаладағы элиталы ауданның мәселесін жыр қып айтады. Төртқабатты коттедждердің құрылысына қатысты шешімдердің орындалмауынан әбден шаршаған. Құрылыс нормативі бойынша кейбір жерлерге биік үй салуға рұқсат берілмеуі керек. Ал ол жерге қалталылар даңғарадай етіп зәулім үй тұрғызып алады. Сосын оған сот сәйкесінше ғимаратты бұзу туралы шешім шығарады. Оны қожайынына жүктейді. Бірақ сот отырысынан кейін ол үйдің иелерін ешкім таппай қалады. «Міне, осындай үйлердің шешімін орындай алмай жүреміз. Енді оған себеп көп. Біресе, иесін таппаймыз, біресе оны бұзатын техника болмайды. Жергілікті әкімдікке барамын. Оны тезірек бұзуға иесі де қауқарсыз, жергілікті билік те сондай. Ал енді бұған біз не істей аламыз?» – дейді ол. Ал адвокаттар мен заңгерлер сот шешімінің орындалмауына сот орындаушыларының өзі жауапты деп санайды. «Бұл жерде жемқорлықтың әбден дендегенін көруге болады. Сот орындаушылары орындаймын десе орындаушы еді. Олардың өкілеттілігі орасан. Бірақ олар кейде соны өз ыңғайына қарай пайдаланады. Мысалы, қараңыз, қарапайым халық тұратын үйлерді бұзу кезінде олар бар күшін салады. Өрт сөндіру, жедел жәрдем, полиция қызметін түгел жұмылдырады. Тіпті бала-шағасымен қосып, үйден сүйреп шығуға дейін барады. Өйткені ол жер біреуге керек болды деген сөз», – дейді адвокат Асхат Оразаев. Ал Қазақстанның еңбек сіңірген заңгері, қоғам қайраткері Ирак Елекеев мұны сот орындаушылары мәртебесінің тым төмендігімен байланыстырады. Бұрын Жоғарғы соттың жанында болған қызмет қазір Әділет министрлігінің құрамына өткен. Содан бері сот орындаушыларының жұмысы да солқылдақ боп кетті деп түсіндіреді. «Мынау Қырғызстанда сот орындаушылар Жоғарғы сотқа бағынады. Өзбекстанда да арнайы комитет құрылған, Бас прокуратураға бағынады. Бас прокуратураның ықпалы Әділет министрлігіне қарағанда жоғары ғой. Ал Тәжікстанда бұл арнайы Үкіметтің жанынан комитет құрылған. Ал бізде Әділет министрлігіне бағынады. Сот шешімдерінің орындалмауының себебі де – осы. Әділет министрлігі үкіметке қарсы шыға ала ма? Шыға алмайды. Оны түсінетін шығарсыз. Сондықтан зарлап жүрген азаматтардың көбісі соттың шешімін орындай алмай жүргендегі ең үлкен себебі осы үкіметтен өндіру», – дейді ол. Ал орындалған сот шешімдерінің статистикасын сараптасақ, олардың дені коммуналдық төлемдерді қайтару, алиментті төлеу тәрізді мәселелер екен Соңғы жылдарда зерттеп қарасақ, қарапайым адамдар не, мүгедектер болса, оларға айып таққан сот шешімдерін тез орындауға тырысады. Оларды жауапқа тез шақыруға тырысады. Ал бизнесмендердің, миллиондаған қарызы, салық төлемеген бизнесмендер, мемлекеттік органдардың төлейтін айыппұлдары болса, соны өкінішке қарай сот орындаушылары нақты ала алмайды. Не себептен? Біреуіне тісі батады, екіншісіне азуын көрсете алмайды. Бізде қылмыстық,азаматтық, әкімшілік істер бойынша күніне шамамен 13 мыңдай шешім шығарылады екен. Сонда әрбір судья күн сайын орта есеппен 7 шешім шығарады деген сөз. Сондықтан шешімнің сұрауы судьядан болсын дейді тәжірибелі маман. «Бұрындары біздің кезімізде сот шешімінің орындалуы сол шығарған судьяға жүктелетін. Ең пайдалысы да, ең тиімдісі осы еді. Өйткені ол үкімін шығарарда осыны мен орындай алам ба, орындай алмаймын ба деп ойланады. Сол кезде бізде сот шешімдерінің 75 пайызына дейін орындалып жүрді», – дейді Ирак Елекеев. Қазақстан ТМД елдері арасында бірінші болып жеке сот орындаушылары институтын қолданысқа енгізгені белгілі. Мұның ерекшелігі, жеке сот орындаушылары мемлекеттік сот орындаушыларымен бірдей деңгейде қызмет атқара алады. Жеке сот орындаушыларының қызметі Еуропада жақсы дамыған. Мәселен оларда қарыздың әрбір өндірілмеген күні үшін айыппұл төлеу практикасы бар. Сондықтан біздегі заңгерлер соттың атқарушы институт ретіндегі жүйесін әлі де реформалау керегін айтады. Жүйеге өзгеріс енбесе, сот шешімдерінің соңы сөзбұйдаға салынып жүре береді. Ал бұл жағдай сот шешімдеріне ғана емес, оны шығарған судьяға да, сол сотқа қатысып жеңіп шыққан адвокатқа да, сот орындаушыларына да сенімсіздік тудырады. Қысқасы, бітпейтін даудың басында жүрміз. Бидің бір ауыз сөзіне тоқтаған елдің бүгінгі ұрпағы осылай бірін-бірі сүйреп жүр… Гүлжан РАХМАНТолығырақ: https://old2.aikyn.kz/2019/04/09/85149.html
Материалды көшіріп басқанда www.aikyn.kz сайтына гиперсілтеме міндетті түрде қойылуы тиіс. Авторлық құқықты сақтаңыз.