Халықаралық лоббидің үлгісі
Биыл Ресейде маркаланбаған медициналық препараттарды сату үшін жазаны қатайтатын жаңа заң күшіне енді. Оған сәйкес, 2020 жылғы 1 шілдеден бастап дәрі-дәрмек жасайтын, сақтайтын, сататын немесе Ресей арқылы алып өтетін заңды тұлғалардың барлығы «РФ Дәрі-дәрмек қозғалысын мониторингтеу жүйесіне» әрбір өнім туралы ақпаратты енгізуге міндетті болады. Уақытылы енгізбесе немесе деректерін дұрыс енгізбесе, онда 100 мың рубльге дейін (жарты миллион теңгеден астам) айыппұл салынады. Жалпы, одақтас елдердің өзі таңба басылмаған өнімімен Ресей нарығына кіре алмайды. Ашығын айтқанда, Еуразиялық одақ кезінде Ресей нарығын еш кедергісіз игеру үшін құрылған-тын. Ал мынадай шектеу одақ идеясының маңызын жоққа шығаруы мүмкін.Зорлық кімге ұнасын. 2014 жылғы 18 қыркүйекте Ұлттық палата (атауына «Атамекен» сөзі тек 2016 жылғы маусымда қосылғаны мәлім) ұлттық бизнес атынан тауарларды таңбалауға үзілді-кесілді қарсы екенін мәлімдеді: «Ұлттық кәсіпкерлер палатасы Қазақстанның бизнес қоғамдастығы атынан Кеден одағы және Бірыңғай экономикалық кеңістік аясында тауарларды таңбалау институтын (институт маркировки товаров) енгізуге қарсы шығады» делінген мәлімдемеде. Алайда өзгеге шекеден қарайтын алпауытты тоқтату мүмкін емес еді.Ақыры ЕАЭО-ның ұлтүстілік органы – Еуразиялық экономикалық комиссия одақты құрған үш елде, яғни Қазақстан, Ресей және Беларусьте аталған институтты құру үшін заңнамалық тұғыр түзуге кірісті. Бастама астарында одақ нарығынан шетелдік тауарларды ысырып шығарып, ресейлік өнімдерді ілгерілету мұраты жатқанын солтүстік көршінің экономистері мен саясаткерлері жасырмайды. Қынжылтатыны сол, Мәскеу одақтастарының наразылығына көбіне «ит үреді, керуен көшеді» деп қана қарайтыны құпия емес. Бұл ретте, ол ЕАЭО тетіктерін шоқпар есебінде пайдаланып жүр. Мысалы, 2016 жылғы 12 тамызда Еуразиялық одақ аумағында былғары-тері бұйымдарын – солардан жасалған ішік, тон, бас киімдерді таңбалау жүйесі енгізілді. Ресми Астана барынша қарсыласып бақты. Дегенмен 2017 жылдың күзінде Қазақстанға да соны іске қосуға тура келді. Осы қадамды жасай отырып, Үкімет өзін-өзі алдаусыратты: «Елімізде былғары-тері бұйымдары көп жасалмайтыны, қымбат тон-ішіктер сырттан тасылатыны», олай болса «нарықтағы осындай әрбір өнімге бақылау-сәйкестендіру белгілері басылса, контрабанда кеміп, көлеңкелі экономика азаятыны» алға тартылды. Шынында, бұл Қытай, Түркия, Грекия елдерінен адал жолмен келетін өнімдердің өрісін тарылтып, Ресей фабрикалары тігетін «шубаларға» жол ашудың қамы болатын. Оның үстіне, Мәскеу мұнымен тоқтамады. Арыны артып, араны ашылып бара жатыр.
Темекіге код қойды
Өткен аптада, 2020 жылғы 1 қазанда Қазақстанда темекі өнімдерін міндетті маркалаудың бірінші кезеңі басталды. Бұл енді отандық бизнес үшін салмақты сынақ: шылым түрлерін Қазақстан да шығарып, Ресей, Қырғызстан, Беларусь және ТМД-ның өзге елдерін қамтамасыз етіп отыр. Мәселен, 2019 жылы Қазақстан 17,4 миллиард дана сигарет өндірген. Әрине, Ресейдің көрсеткішімен салыстыруға да келмейді: ол былтыр 218,2 миллиардын жасап, сатты. Солтүстік алпауыт бұл нарықтан да өзге бәсекелестерін түре қуып шығуға мүдделі. Себебі ресейлік темекі өндірісі өткен жылы 2018 жылға қарағанда 6%, ал 2014 жылғыдан бірден 38%-ға құлдырады. Росстат дерегінше, 2011-2013 жылдары Ресейде жыл сайын 390-400 миллиард сигарет жасалыпты. Темекі алпауыттары сол заманды аңсайды. Темекі өнімдерін жаппай таңбалаудың артында нақты лоббистер тұр. Мысалы, Ресей нарығының 33%-ын бір өзі меңгеріп отырған JTI.«Темекі индустриясы – салық төлеу жөнінен мұнай мен газдан кейінгі ең ірі сала. Былтыр Ресей бюджеті алкоголь өнімдеріне қарағанда, сигарет акциздерінен 1,5 есе көп қаржы алды. Осылайша, 583,2 миллиард рубльден артық түсім түсірді. Бұл алдыңғы жылғыдан 1,3%-ға кем», – дейді JTI компаниясының директоры Василий Груздев.Басқаша айтқанда, темекі өндірісі – Сириядағы соғыс, шетелдегі әскери науқандар және басқа да Путин мырзаның жаһандық амбициялы жобалары мен ермектерін қаржыландырып отырған ірі үш саланың бірі. Демек, темекі барондарының сөзі Кремльге өтімді. Ал Кремль ол сөзді талапқа айналдырып, одақтастарына орындата алады. «Атамекен» палатасының түсіндіруінше, бірінші кезең аясында Қазақстанда барлық темекі өндіруші мен импорттаушы әр өнімге таңба кодын басуға міндеттеледі. Ары қарай бөлшек сауда қатысушылары – супер-гипермаркеттер, дүкендер, дүңгіршектер және басқасы онлайн есеп беретін бақылау-кассалық аппарат (онлайн-ККМ) арқылы әрбір темекі қорабының қозғалысын – сатуға қабылдап алғаннан тұтынушыға өткізгенге дейінгі жолын көрсетіп отыруы тиіс. «Қойшы-ей, не деген машақат ол!» деп былайғы адам басын шайқап, мұндай сергелдеңнің заңдастырылғанына сенбес. Бірақ отандық бизнестің таңбалаудан ат-тонын ала қашуының бір себебі де сол: тым күрделі.
Егер бұл машақат ірі проблеманы шешсе, оған көнуге болар еді. Дегенмен Nielsen зерттеуіне жүгінсек, Қазақстанда контрафакт темекі өнімдерінің көлемі 2017 жылы 1,8%-ды, 2018 жылы 2,8%-ды және 2019 жылы 2,3%-ды құрапты. Ауыз толтырып айтуға ұят.
– Таңбаланған темекі өнімдерін өткізу және жүйеден шығару үшін 2D сканер орнату қажет болады. Ол сканер Data Matrix кодты есептей алатын болуы тиіс. Немесе техникалық қызмет көрсету орталықтары арқылы бақылау-кассалық машиналарға арналған тиісті жаңаруларды тексеру керек. Екінші кезеңде таңбаланған тауар қозғалысын сүйемелдеу аясында барлық қатысушылар міндетті түрде құжаттар ұсынуға тиіс болады. Бұл 2021 жылғы 1 қаңтардан басталады. Тауарларды таңбалаудың және қадағалаудың ақпараттық жүйесінде (ИС МПТ) жұмыс істеу үшін elk.prod.markirovka.ismet.kz сілтемесімен өтіп, темекі өнімдері айналымының қатысушысы ретінде тіркелу керек. Темекіні таңбалау мәселелері бойынша қосымша сұрақ туындаса, 8 (800) 080-65-65 телефоны (қоңырау шалу тегін), t.me/markirovkatovarov немесе www.ismet.kz/ru арқылы бірыңғай операторға жүгінуге болады, – деп хабарлады Ұлттық палата.
Мұны «зорлық» емес, «ізгілік» дейікші...
Ресей енді иіссуларды, фотоаппараттарды, шина-доңғалақтарды міндетті таңбалауға көшуде. Парфюмерия бұйымдарына және фотоаппараттарға қатысты жаңа талап 1 қазанда күшіне енді, ал шина мен доңғалақ тысының талаптары 1 қарашада өмірге жолдама алмақ. Бұл тауарларды маркалау ережелерін РФ үкіметі №1953, №1957 және №1958 қаулыларымен бекітті. Әйтсе де, оны орындау Еуразиялық одақ елдерінің өндірушілері мен экспорттаушыларына да міндет.«Таңбалау кодына тапсырыс беру үшін кәсіпкерлер Қазақстанда тауарларды таңбалаудың және қадағалаудың бірыңғай операторы саналатын «Қазақтелекомға» 8-800-080-6565 нөмірі бойынша жүгінуі керек. Бұдан бөлек, кодтарды Ресей компанияларының сенімді өкілдерінен алудың баламалы жолы бар», – дейді «Атамекен» палатасы.Бизнесмендер таңбалау тек адал бизнеске салмақ түсіретініне қапаланады. Өйткені кодтар, таңбалар, оларды оқитын құралдар сатып алу талап етіледі. Бұлар Ресейде жасалатындықтан, ақша да көршіге кетеді. Ал кеденшілермен ауыз жаласқан контрабандистер өнімдерін еш таңбаламай-ақ өткізе алады. Таңбасы жоқ өнімдерді іздеп, базарлар мен үй ішіндегі дүкендерге рейд жасап жатқан полицейлер жоқ. Ендеше таңбалау шетелден таза жолмен тасылатын импортқа кедергі. Сонымен қатар бұл өнімнің қымбаттауына әкеліп соқтырады. Мысалы, автомобиль шинасына RFID-белгі түсіру талап етілмек, онысы 120 рубль тұрады. Яғни, әр шина соншаға қымбаттауы ықтимал. Күн сайын күш алып бара жатқан ресейлік науқанға қатысты еліміздің Сауда және интеграция министрлігі мәлімдеме жасады.
– Таңбалау – бірінші кезекте тауарлардың көлеңкелі айналымын төмендетуге бағытталған құралдардың бірі. Ол тұтынушыларды жалған және контрафакт өнімнен қорғайды, тауардың сапасы мен қауіпсіздігіне кепілдік береді. Сондай-ақ мемлекет өнімді сату тізбегін қадағалауға қол жеткізеді, бизнеске сол тізбектегі делдалдардың санын азайтуға кеңес бере алады. Сол арқылы тауар құнын реттеу мүмкіндігі пайда болады. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, осы тетікті енгізу арқылы мемлекет тауарлардың өндірістен немесе импорттап әкелуден бастап түпкі тұтынушыға сатқанға және айналымнан шыққанға дейінгі өмірлік циклін қадағалайды, сондай-ақ бюджетке салық түсімдерін ұлғайта алады, – дейді ведомствоның Техникалық реттеу және метрология комитеті.Осы айтылғанның қайсысы өмірде іске асатыны белгісіз. Мысалы, ішік-тонның таңбалана бастағанына үш жылдан асты. Ол тұтынушыларды не контрафакт өнімнен қорғамады, не тауар сапасын кепілдендіріп отырған жоқ. Кәсіпкерлер Бақыт Сұлтановтың министрлігінен делдалдар тізбегін қысқарту жөнінде «құнды кеңес» алмапты. Бір жақсы тұсы ғана анықталды: Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің мәлметінше, тері бұйымдарын сатудан бюджетке түсетін салықтар мен кедендік төлемдер көлемі 55%-ға өсті: 2018 жылдың 7 айында 249,4 млн, ал 2019 жылдың 7 айында 385,3 млн теңге алым-салық жиналыпты. Жарты миллиардқа да жетпейді. Сауда және интеграция министрлігінің дерегінше, бүгінде тағы 3 тауар тобына міндетті таңбалауды енгізу жоспарлануда. Бұлар – алкоголь өнімдері, аяқкиім және дәрі-дәрмек. Бұдан бөлек, сүт өнімдерін және жеңіл өнеркәсіптің кейбір тауарларын таңбалау бойынша пилоттық жоба пысықталуда. P.S.
«Ен салдым белгі қылып қаракерге, Айқайлап талай шаптым талмалы өрге. Мырзалар ұят қайда, ынсап қайда? Түбінде бір түсерсің қара терге», – деп өткен ғасыр басында Қақпан ақын жырлапты. Еліміз ен салынған қаракердей әлдеқайда шауып бара жатыр. Бұл түбінде ұлттық бизнесті тұйыққа тіремесе болғаны.
Айхан ШӘРІП