Қазақстанда осыдан 25 жыл бұрын табиғи су қоймаларынан ауланатын балық мөлшері 100 мың тоннаға жеткен. Қазіргі уақытта ресми статистикаға сәйкес, 45 мың тонна ғана ауланады. Ал ауыл шаруашылығына көмек берілгенде, балық шаруашылығына несие беру жағы кенжелеп тұр. Басқа елдер өзен, көлі болмаса да, нарыққа балықты шығарып, пайда тауып жатса, бізде бұл салада ілгерілеу жоқтың қасы. Неге?
Жалпы әлемде табиғи су қоймаларынан балық аулау мөлшері азайып, табиғи және жасанды су қоймаларында балық өсіру ағымы арта түсуде. Оған табиғи су қоймаларындағы балық ресурсының шектеулілігі басты себеп болып отырған көрінеді. Бізде ше? «Қаз-Аква 2017» III халықаралық балық өсіру және балық өңдеу шаруашылығы форумында ортаға салынған мәліметке сәйкес, 2014 жылы табиғи және жасанды су қоймаларында 73,8 млн тонна балық өсірілген. Бұл 160,2 млрд АҚШ долларын құрайды. Қытайда 2014 жылы 45,5 млн тонна немесе бүкіл дүниежүзілік көрсеткіштің 60 пайызынан астамы шамасында балық өсірілген. Қазақстанда ең жоғарғы балық өсіру мөлшері – 10 мың тонна.
Осындайда «Балық шаруашылығын қолға алсақ, қандай нәтижеге жетеміз?» деген сұрақ туады. Иә, бұл саланы жіті меңгерсек, балыққа зәру болмас едік. Өйткені Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есебінше, жан басына шаққанда жылына 14 келі балық тұтыну қажет болса, Қазақстанда бұл сан небәрі 3-5 келіге әрең жетеді. Ал әлемнің дамыған елдеріне келсек, мәселен, еуропалықтар жылына 21 келі, АҚШ пен Канада – 24 келі, Жапония – 60 келі балық тұтынады, әлемдік орташа көрсеткіш – жылына 19 келі. Қолда барды сусытып алып отырмыз-ау?!
Біз өзен, көлге зәру емеспіз. Сонда да балықпен қамтуды қолға ала алмаймыз. Кей елдер өзен не көлі болмаса да, жасанды су қоймасында балық асырап, оны экспортқа шығаруда. Мәселен, Өзбекстанда ресми статистикаға сәйкес, 75 мың тонна балық өсірілген. Ірі су қоймалары жоқ бұл мемлекет бізден 30 есе артық өнім алып отыр. Бұл – ресурс болмаған жағдайда, оны қолдан жасау қажеттігіне нақты мысал. Сауда орталықтарынан, тіпті Вьетнамда өсірілген пангасиус балығын да табасыз.
Иә, Қазақстанда табиғи өзен, көл жеткілікті. Біз жасанды көл жасауға мұқтаж емеспіз. Бір ғана Қарағанды облысында Сарысу, Нұра, Шортанды, Үңірек сияқты өзендер бар. Ал Қызылорда облысының бір ғана Шиелі ауданында тауарлы балық өндіруге қолайлы иесі бар 20 көл, иесіз 19, барлығы 39 көл тіркеуде тұр. Ал жалпы Қазақстанда қанша иесіз көл барын есептей беріңіз. Егер осы табиғи көлдерге балық жіберіп, оны күтіп өсірсе, тиімділігі арта түсер еді. Ол халыққа ғана емес, жалпы сол өзен, көлдерге де пайдасы тиеді. Мысалы, қазір өзен-көлдерді балдыр шөптер басуда. Ал балығы бар өзенде шөп-шалам аз болады. Тепе-теңдік сақталады. Екінші балық жіберу жұмыстары жүргізілсе, шаруа қожалықтары осы арқылы мол табыс табар еді.
Қабылданған «су заңы» бойынша өзендер мен көлдер жеке қолға жалға берілді. Сондықтан балық аулаушылар балық аулау үшін су иелерімен өзара жеке келісім жасайтын болды. Өкінішке қарай, меншігіне алған кейбір жеке кәсіпкерлер балық аулағанға мәз. Оны тазалау немесе балығын көбейту мәселесіне бас ауырта қоймайды. Кейбір қожайындар сол өзеннен балық аулаған бірлі жарым адамдардан алған қаражатты місе тұтып жүре береді.
Бірақ өзендерден балық аулаудың қызығын көбіне браконьерлер көруде. Бір ғана мысал, осы жылғы көктемде балық қорғау шараларының тиімділігін арттыру мақсатында Ауыл шаруашылығы, Ішкі істер министрлігі және Ұлттық Қауіпсіздік комитеті «Бекіре» балық қорғау акциясын өткізу» туралы бірлескен бұйрыққа қол қойып, соның негізінде Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстарында «Бекіре – 2019» кең ауқымды балық қорғау акциясын өткізді. Бағалы балық түрлерінің уылдырық шашу кезеңінде құқық және табиғат қорғау органдарының қызметкерлері балықтардың еркін қозғалуын қамтамасыз етуімен және бекіре тұқымдас түрлерінің уылдырық шашу орындарына кедергісіз жетуіне, заңсыз балық аулау мен айналымына жол бермеу үшін бірлескен жұмысы нәтижесінде екі-үш ай ғана уақытта 21 тонна 831 кг балық, оның ішінде 2 528 кг бекіре тұқымдас балық пен 3,7 кг бекіре балығының уылдырығы, 2 543 бірлік аулау құралы мен 86 бірлік жүзу және көлік құралы тәркіленген.
Жалпы, балық шаруашылығы – балық аулау, тасымалдау, қорғау және өсірумен, өңдеумен, су өсімдіктерін жинаумен шұғылданатын сала. Арнайы мемлекеттік тапсырысты орындау үшін Каспий теңізінің қазақстандық бөлігі, Арал, Балқаш, Алакөл бассейндері, Бұқтырма, Шардара, Көксарай, Қапшағай су қоймалары, сонымен қатар Орал, Сырдария, Ертіс өзендері мен оның бойында орналасқан көлдерден балық ауланады. Бірақ ол да аздық етеді. Сондықтан балық шаруашылығын нақты қолға алатын кез келді.
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ