Мәдениет және спорт министрлігі «Қазақстанның спорттық этикасын бекіту туралы» бұйрық жобасын жария етті. Құжат 7 қарашаға дейін қоғамдық талқыға тартылмақ. Оған сәйкес, спортшылар мен жаттықтырушыларға қоғамдық орындарда мас күйде көзге түсуіне, былапыт сөйлеуіне, өзін әдепсіз ұстауына, діни наным-сенімін ашықтан ашық паш етуіне тыйым салынады. Спорттық этиканы бұзғандар құрамадан және жарыстан қуылады.
Жалпы, 2020 жылғы 24 шілде мен 9 тамыз аралығында Токиода өтетін жаһандық дода – жазғы Олимпиада жақындаған сайын елімізде осы салада елең еткізерлік жаңалық көбеюде.
Мысалға, әлемдік байрақты бәсекелерде жеңіс пен жүлде әкеледі деп үміттендіретін спортшыларға мемлекеттің қанша «жалақы» төлейтіні анықталды. Ел намысын қорғайтын ұлттық құрама мүшелерін жеңіске құлшындыру үшін оларға ай сайын төленетін ақшалай төлем мөлшері бекітілген. Бұл ретте алтын алу әлеуеті бар спорт жұлдыздарының айлығы 3 миллион теңгеге дейін барады екен.
Осыған байланысты «Жоғары дәрежелі спортшылармен, жоғары дәрежелі спортшыларды даярлауды жүзеге асыратын жаттықтырушылармен және денешынықтыру және спорт саласындағы мамандармен спорттық қызмет туралы шарттар бойынша ақша төлемінің мөлшерін бекіту туралы» жаңартылған бұйрық қабылданбақ.
Құжатқа сәйкес, жазғы Олимпиадада 1-орын алуға бағдарланған беделді спортшыларға ай сайын 700-ден 7 500 доллар (немесе 2 миллион 900 мың теңгедей) аралығында төлем қарастырылған. 2-орын алудан үміткер спортшыға 500-ден 5 500 долларға дейін айлық ұсынылады. Әлемдік үздік үштікке кіруі мүмкін спортшыға 300-ден 3 500 долларға дейін ақша бөлінеді.
Әрине, ел алтын әкеледі деп күткен спортшының жаһандық аламанда тіпті алғашқы бестікке кірмей қалуы аз кездеспейді. Сондықтан Үкімет өз тәуекелдерін сақтандыруда: Олимпиада ойындары басталғанға дейін әлгі аталған ай сайынғы төлемдер сомасының 50%-ы төленіп тұрады. Ал жаһандық жарыс аяқталып, спортшы келісімшарттағы өз міндетін орындағасын, мәселен, алтын, күміс не қола медальды олжалағасын, қалған 50%-ы 30 күн ішінде толық төленеді. Егер өз уәдесінің үдесінен шыға алмаса, оған уәде етілген, бірақ кепілде ұсталған ай сайынғы төлемдердің жартысына қол жеткізе алмайды.
Атап өтер жайт, Олимпиада жеңімпазы не жүлдегері осылай айлығының қалған жартысын түгел алып, бір пайдаға кенелсе, мұның сыртында сайыста көрсеткен жоғары нәтижесі үшін мол сыйақы мен пәтер алып, қосымша олжаға да қарық болады.
Осы орайда «Халықаралық спорттық жарыстардың чемпиондары мен жүлдегерлеріне, жаттықтырушыларға және спорт түрлері бойынша Қазақстан құрама командаларының мүшелеріне ақшалай көтермелеудің мөлшерін бекіту туралы» жаңа Үкімет қаулысының жобасы әзірленіп отыр. Премьер-министр Асқар Маминге жолдаған түсіндірме жазбасында Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлова халықаралық жарыстарда жүлделі орындарға ие болған спортшылар мен жаттықтырушыларды көтермелеудің маңыздылығын дәйектейді.
– Бұл спорт түрлері бойынша құрама команда спортшыларын алдағы халықаралық жарыстарға ынталандыруға мүмкіндік береді әрі біздің спортшылардың бәсекеге қабілетін арттыруға, ел имиджін нығайтуға қызмет етеді, – дейді ведомство басшысы.
Құжатқа сәйкес, келесі жылғы жазғы Олимпиада, Паралимпиада, Сурдлимпиада ойындарында 1-орын алған спортшыға және оның жаттықтырушыларына 250 мың доллардан (шамамен 100 миллион теңге) сыйақы беріледі. Күміс жүлде иегерлері мен жаттықтырушыларына – 150 мың доллардан (60 миллиондай), қола жүлдені қанжығалағандарға және бапкерлеріне 75 мың доллардан (30 миллион теңгедей) ақшалай көтермеақы төленеді.
Жүлделі тұғырдан табылмағандар да құр қол қалмайды. 4-орын үшін спортшылар мен оның жаттықтырушыларына 30 мың доллардан (шамамен 12 млн теңге), 5-орын үшін 10 мың доллардан (4 млн теңгедей), 6-орын үшін 5 мың доллардан (2 млн теңгедей) сыйақы ұсынылады.
Келесі жылғы Олимпиада және әлем чемпионаты аяқталғаннан кейін де айы оңынан туған спортшылар қамқорлықсыз қалмайды. Оларға ары қарай ай сайынғы төлем төлене береді.
Айтқандай, бұл ынталандырулардың барлығы легионерлерге – Қазақстанның көк туы астында өнер көрсететін жатжұрттық спортшыларға да тимек. Бірақ олар дүниежүзілік дода біткен соң, ақшалай және заттай сыйлықтарды алып, өз елдеріне тайып тұруы мүмкін. Оларды ұстап қалу үшін Олимпиада ойындарының чемпиондары мен жүлдегерлеріне ай сайынғы төлемдер «спортшы келісімшартқа отырып, спорттық дайындықты жалғастырған жағдайда келесі Олимпиада ойындарына дейін төленетін болады».
Рас, Олимпиада айындары өткеннен кейін берілетін айлық біршама төмендеу: алтын медаль иегерлеріне – 700-4000, күміс жүлде иеленгендерге – 500-3000, ал қола медаль алғандарға – 300-2000.
Осындай ынталандырулар шетелдік спортшыларды қатты қызықтырады. Мәселен, жақында «Хабар24» арнасы кениялық желаяқтар Токиода Қазақстан атынан сынға түсуге дайындалып жатқанын хабарлады. Осы африкалық елдің тумасы саналатын 5 спортшы былтыр азаматтығын ауыстырып, қазақтың көгілдір құжатын алыпты. Қазір олар ұлттық құрама сапында қызу жаттығуда.
Мысалы, Каролин Кипкируи (әйел) 5 және 10 шақырымдық жүгірісте жасөспірімдер арасындағы Африка чемпионы, Норе Джируте (әйел) – 3 мың метр қашықтықта кедергілермен жүгірісте жасөспірімдер арасындағы чемпион. Дэйзи Джепкемей (әйел) дәл осы спорт түрінен жасөспірімдер арасындағы жеңімпаз. Шэдрак Кимутаи Коеч (ер адам) – Кения чемпионаттарының көп мәрте жүлдегері. Олардан өзге легионерлер қатарға қосылуы ғажап емес.
Айта кету керек, шетелден спортшы шақырамын деп, мемлекеттің аузы күйген. Мәселен, 2012 жылы Қазақстан намысын қорғаған бұрынғы Қытай азаматтары Зульфия Чиншанло мен Майя Манеза және Ресейден келген Светлана Подобедова ауыр атлетикадан алтын әперді. Алайда 2016 жылы қайта тексеру нәтижесінде олар тыйым салынған препараттар пайдаланды деп айыпталып, олимпиадалық медальдарын қайтаруға мәжбүр болды. Әрине, бірқатар спорт шенеуніктері мен сарапшылар чемпиондардың саяси құйтырқы ойындар құрбаны болғанын мәлімдеп жатты. Бірақ ешқайсысы халықаралық сотқа жүгінбеді.
Қалай болғанда, допингпен қолға түскен спортшыларға енді аяушылық болмайды. Таяуда ұлттық заңнамаға енгізілген түзетулер бойынша рұқсат етілмеген препараттарды қабылдап, қолға түскен Олимпиада жеңімпаздары мен жүлдегерлерінен пәтерлері кері тартып алынатын болды. Бұл үшін оларға мемлекет сыйлаған баспананы он жыл бойы жекешелендіруіне тыйым салынады.
Ресми мәлімет бойынша, Қазақстанда денешынықтырумен және спортпен жүйелі түрде айналысатын халықтың үлесі былтыр 2017 жылмен салыстырғанда 1,1%-ға артып, 5,4 миллион адамды құрады. Бұл – ел халқының 29,8%-ы.
Спортты дамыту саласында етектен тартқан проблемалары жетіп артылады. Республикада 38,6 мыңнан астам спорт нысаны жұмыс істейді. Бірақ оның 27,5 мыңы спорт мектептері немесе мектеп залдары түрінде ғана болып келеді. Қалалардағы спорт кешендерінің кіру ақысын қарапайым халықтың қалтасы көтермейді.
Бұған қоса, ауылда спорт инфрақұрылымы нашар дамыған. Салада білікті кадрлар тапшылығы сақталуда. Қолданыстағы спорт нысандарының құрал-жабдықтары тоза бастаған.
Негізі дамыған елдерде, мысалы, АҚШ, Австралия, Еуропа елдерінде спортшылар олжалаған медалі үшін мемлекеттен сыйақы алмақ түгіл, жаһандық жарысқа өз жинағына, жолы болғандары жарнама берушілер, демеушілер немесе жанкүйерлері берген қаржыға барып, қатысады.
Алайда Қазақстан жас мемлекет болғандықтан, халық рухын көтеретін, елді ілгері бастайтын шараларға бюджетін шығындауға мәжбүр. Мысалға, Мәдениет және спорт министрлігінің мәліметінше, отандық спортшылардың әлемдік спорт ареналарындағы жетістіктері, қазақстандық спорттың бәсекеге қабілеттілігін арттыру – «Қазақстанның дамыған 30 мемлекет қатарына енуінің бір құралы» ретінде белгіленген.
Республикамызда спортшылардың халықаралық додаларға дайындығын және қатысуын тек республикалық бюджет қана емес, сондай-ақ облыстық әкімдіктер мен ұлттық компаниялар қаржыландырады. Мемлекет олардың жарыс қарсаңында және сайыс күндері күнделікті тамақтануын да өзі көтереді. Ұлттық құрамаға кірген әр спортшы бюджеттен жалақы мен стипендия, сондай-ақ түрлі сыйлық алады.
Бірақ қаржылай ынталандырулардың артуы халықтың спортпен шұғылдануына соны серпін бере алмай отыр. Қазақстандықтардың біразы спортпен айналысқаннан гөрі, жарысты теледидардан тамашалап, букмекерлік кеңселерде бәс тіккенді жөн көреді.
Сол себепті мемлекет спорт пен денешынықтыруды әсіресе, жастар арасында насихаттау шараларын үдетпек. Сондай-ақ бұқаралық спортты дамыту және қазақстандық оқушыларға спорттық іс-шараларға қатысуға көбірек мүмкіндік беру үшін «Бүкілқазақстандық гимназиада» және «Дүниежүзілік гимназиада» терминдері заңнамалық түрде бекітіледі. Оқушылардың патриоттық сезімін нығайту мақсатында «Мектеп спорт лигасы» «Ұлттық спорт лигасына» трансформацияланады.
Бұдан бөлек, «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңына өзгерістер енгізіліп, көпқабатты тұрғын үй аулаларын міндетті түрде ашық спорт алаңдарымен қамтамасыз ету көзделеді деп күтілуде.