Ресей «Байқоңырдан» кетіп, орнына Илон Маск иелік ететін америкалық SpaceX келер болса, 4 миллион гектар қазақ жері азаттық алмақ. Қазіргі кезде Қазақстандағы ғарыш айлағынан ресейлік офицерлер мен мамандар кетуде. Алайда сарапшылардың айтуынша, Ресей «Байқоңырды» бәрібір шетелдіктерге бермейді. Неге?
Осы аптада халықаралық ақпарат айдынында мамандарды елең еткізген оқиға болды: Ресей үш миллиард доллар шығындаған «Ангара» зымыранының өндірісінен бас тартты. «Роскосмос» тиісті келісімшарт жойылғанын жариялады. Солтүстік көршінің «Роскосмос» мемлекеттік корпорациясы «Хруничев атындағы мемлекеттік ғарыш ғылыми-өндірістік орталығымен» «Ангара – 1.2» зымыранының өндірісі жөніндегі контрактіні бұзғанын және тапсырысты кері қайтарып алғанын мәлімдеді. Мұндай күрт бетбұрыстың себебі және жобаның болашағы құпияға жатқызылып, айтылмады.
«Ангара» жасау туралы жаңа келісімшарттың құны 2,28 миллиард рубльді құрады. Салыстыру үшін айтсақ, бұл – ресейлік қолданыстағы орташа зымырантасығыштар «Союз-2.1а» және «Союз-2.1б»-ден әлдеқайда, 700 миллион рубльге қымбат. Ол 2021 жылдың 15 қазанында дайын болуы тиіс-тін.
Көктен аса улы гептил төгіп келген зиянды «Протон» зымыран тасығыштарын алмастыруға тиіс. Экологиялық таза отынмен ұшатын «Ангаралар» бойынша жұмыс сонау 1995 жылы бастау алған. Содан бергі ширек ғасырдай уақыт ішінде осы сериялы «ғарыш кемелерінің» екі рет сынақтық ұшырулары ғана жүзеге асырылды: 2014 жылы жеңіл және ауыр нұсқалары ғарыш сеңгіріне жол тартқанымен қомақты нәтиже әкелмеді. Негізі, бастапқы жоспарға сәйкес, ресейлік бұл жаңа зымырантасығыш 2005 жылы ғарыш саласына қызмет етуге кірісуге тиіс еді.
«Роскосмостың» мәліметінше, тұтастай алғанда, «Ангараны» жасауға 2014 жылдан бері ғана шамамен 3 миллиард доллар жұмсалып кеткен.
Осы тұрғыдан алғанда, РФ-ның осы сектордағы басты конструкторлық ұйымы – «Хруничев атындағы мемлекеттік ғарыш ғылыми-өндірістік орталығы» дүниежүзіндегі проблемалы кәсіпорын болып есептеледі. Қазіргі уақытта орталықтың жергілікті және шетелдік әріптестері алдындағы борышы 80 миллиард рубльден асып кетті.
Айта кету керек, кезінде дәл осы ауыр зымыран өндіруші Ресей кәсіпорны жасап шыққан қазақстандық тұңғыш жер серігі KazSat–1 2008 жылы 26 қарашада істен шығып, басқаруға бағынбай, ғарышта қаңғып қалған болатын.
Жалпы, Кеңес Одағы кезінде бүкіл әлемде «№1 ғарыштық держава» болған Ресей космонавтикасы жыл өткен сайын құрдымға құлап бара жатқанын олардың өз мамандары да мойындайды. Мәселе «Байқоңырдың» ендігі тағдыры не болмақ?
Жуырда Мәскеу 2020 жылдан бастап «Байқоңырдан» зымыран ұшыруды тоқтататынын, барлық ұшырулар Ресей жеріндегі «Восточный» және «Плесецк» космодромдарына көшірілетінін мәлімдеді. Осыдан кейін шетелдік ақпарат құралдары Қазақстандағы ғарыш айлағынан көршінің әскерилері мен мамандары жүктерін жиып, Ресейге жаппай кетіп жатқаны туралы хабарлады.
Бұл жайт сарапшыларды екіге жарды. Бірі «Зымыран ұшыру тоқтаса, қаңырап бос қалатын «Байқоңырдың» кейінгі тағдыры не болады?» деп уайымдаса, базбірі «Орыс орнына америкалықтар мен қытайлар келуі мүмкін» деп жорамалдап, жар салды.
Еліміздің Сыртқы істер министрлігінің дерегінше, әзірге Ресей Қорғаныс министрлігі ғана «Байқоңырдан» ұшыруларды жүзеге асырудан бас тартты. «Бұл «Роскосмостың» мәлімдемесі емес. Тек ресейлік әскерилер өз ұшыруларын тоқтатты» дейді сыртқы саясат ведомствосы.
Бұл ретте бір мәселеге назар аударған жөн. Ресей республикамыздағы «ғарыш қақпасын» жапқанымен, онда ұзақ жылдарға қалады. Себебі біріншіден, мұнда шетелдіктерге шетін ашуға болмайтын «аса құпия» жайттар мен нысандар қалады. Бұның барлығы одақтас елдеріміз арасындағы көптеген келісімдермен және уағдаластықтармен қорғалады. Ендеше, айлаққа америкалықтар да, қытайлар да жолай алмайды.
Бұған қоса, адамзаттың алғаш рет ғарышқа ұшуы, тұңғыш рет ашық ғарышқа шығуы және басқа да орыс атын жаһанға мәшһүр еткен мақтаныштар тікелей «Байқоңыр» ғарыш айлағымен байланысты болғандықтан, оны бөтен ешкімге бермеу, уыста ұстау, формальды болса да, иелік ету – қазір Ресей билігі мен халқы үшін маңызды. Тиісінше, кез келген тәсілмен status quo сақталуына күш салмақ.
Сондықтан бірнеше ғарыш айлағын ұстап тұруға экономикалық қауқары қалмай бара жатқан солтүстік көрші екі кеменің басын ұстамақ. Өзі де пайдаланбайды, сырттан ешкімді де жібермейді.
Әйтпесе, алпауыт Ресейді жалғыз Илон Масктың өзі ауыстыра алар еді. Мысалы, 2017 жылдан бастап SpaceX ұшырулар саны бойынша бүкіл РФ-ны басып озды және сол жылы 16 зымыранды ғарышқа табысты шығарды. Ал солтүстік көршінің көрсеткіші 14 қана болған. 2018 жылы Ресей небәрі 15 табысты ұшыруды іске асырған. Илон Масктың жетістігі – 19. Ол сөйтіп, әлемдік рекорд орнатты.
Қазіргі кезде әлемдегі ең қуатты зымырантасығыштар мыналар: Еуропаның «Арион–5»-і, Американың Delta IV Heavy-і және Ресейдің «Протон–М»-ы. Олардың барлығы орбитаға 25 тоннаға дейін жүк жеткізуге қабілетті. Соның ішіндегі «Протон» тіпті модернизациялаудан өткеніне қарамастан, қазір ескірген саналады. Оны 2005 жылы «Ангарамен» ауыстыру жоспарланғанын айттық. Бірақ бұл жоспары әзірге жайына қалды.
Жалпы, ғарыш кеңістігіне зымыран ұшыру қаншаға түсетінін қарастыра кетелік. Ең қымбаты – АҚШ-тың Шатлы, оны көкке аттандыру 400-500 миллион долларға түсетін. Сондықтан Құрама Штаттар Шатлл бағдарламасын тыйып, мемлекеттік тапсырысты жекеменшік компанияларға үлестіріп берді. Осылайша, олар арасындағы қызу бәсекелестіктен ұтқан Америка әлемдегі ең ірі ғарыштық держава атағын сақтап қана қоймай, одан ары өрістетуде. Ал Ресей әр ұшыруының қымбаттығы кесірінен, клиенттерінен айырылуда. Мәселен, 2018 жылғы 4 желтоқсанда И.Маск өзінің Falcon 9 зымырантасығышы арқылы Калифорния штатындағы Вандерберг космодромынан екі қазақстандық жер серігін – KazSTSat микроспутнигін және KazSciSat-1 наноспутнигін орбитаға шығарды.
Сонымен, зымыранды бір рет ұшыру құны келесідей:
Американың FalconHeavy-і – 90 миллион доллар;
Ресейдің «Протоны» – 70 миллион доллар;
Ресейдің «Союзы» – 35-40 миллион доллар аралығы;
Ресейдің «Рокоты» – 44,6 млн доллар;
Украин-Ресей «Днепрі» – 18 млн доллар;
Vega (итал. Vettore Europeo di Generazione Avanzata) – 59 млн доллар;
Америка Falcon-ы – 9 млн доллар.
Түсіндіре кетсек, FalconHeavy құны «Протоннан» қымбат болғанымен, бұлар арасында ғаламат айырмашылық бар. Нақтылай кетсек, Ресей ауыр зымырантасығышы – бір рет қана пайдаланылатын зат: ұшқаннан кейін жердегі және ғарыштағы қоқысқа айналып, айналасын бүлдіреді. Ал FalconHeavy-дің өзі және одан бөлінген барлық бөлігі басқарылған түрде кері қайтып, жердегі платформаға қонады және ізінше қайта ұшыру үшін жиналады.
«Байқоңырды» ғасыр ортасына дейін жалға алған Ресей онымен бірге миллиондаған гектар қазақ жерін зымыран бөліктері құлайтын аумақ ретінде ұстап отыр. Бұл мәселені осы апта сәрсенбісіндегі Мәжілістің жалпы отырысында депутат Бақытбек Смағұл көтерді.
– Мәжіліс мақұлдаған 1994 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан мен Ресей арасындағы «Байқоңыр» кешенін жалға беру шартына өзгеріс енгізу туралы үкіметаралық хаттамаға сәйкес, жалпы алаңы 11,6 мың гектар 4 жер учаскесін Ресей Қазақстан меншігіне қайтарып беруде. Алайда кезінде Ресей ғарыш айлағы жұмыс істеуі үшін қажет деп жалға алған қаншама жерді қазір олар өте аз пайдаланып отыр. Бұл Ресей тарапының зымыран ұшыру көлемін қысқартуына байланысты. Демек, пайдаланбаса, ол жерлерді де қайтарғаны жөн, – дейді Б.Смағұл.
Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаровтың мәліметінше, «Байқоңырды» жалға алу аясында Ресейге беріліп отырған жердің жалпы көлемі 4 миллион 798,4 мың гектарды құрайды. Оның ішінде «Байқоңыр» ғарыш айлағының өз аумағы тек 656,3 мың гектар. Қалғаны – зымыран қалдықтары құлайтын аудан. Оған төрт облыстың аумағы кіреді.
«Әйтсе де, қайтарылып отырған 11,6 мың гектардан басқа жерлерді жалға беруден шығаруға қатысты жоспар жоқ. Алда қажет болып жатса, Қазақстан Ресейге осы хаттамадағыдай ұсыныспен шыға алады» дейді АШМ басшысы.