Әлем лазерлі принтермен бір мезгілде мыңдаған киімді пішіп, тігу жұмыстарына ден қойып жатыр. Ал біз жеңіл өнеркәсіпті дамыту керек деп ұрандатып келе жатқанымызға отыз жыл болды. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» дегендей, шикізат өзімізде бола тұра игілігімізге пайдалана алмай отырмыз. Көрші Қырғызстан өздерінің арзан киімін бізге тықпалауда.
Ұлттық экономика министрлігі мәліметінше, 2019 жылғы 1 наурызда жұмыс істеп тұрған жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының жалпы саны 1 000-ға жетті. Ондағы негізгі үлесті (61% немесе 608 кәсіпорын) тігін кәсіпорындары алады. Өйткені тігін цехын ашуға тоқыма және былғары етік цехын құрудан әлдеқайда аз инвестиция қажет. Тоқыма бұйымдарын өндірушілер – 289 кәсіпорын, былғары өнімін өндірушілер – 103 кәсіпорын.
Айта кетейік, тігін өндірістері мен шағын цехтардың 80 пайызы жұмыс киімдерін тігумен айналысады. Яғни, бұл кәсіпорындар тапсырыспен немесе тендер арқылы арнайы киімдер тігіп қана күнін көріп отырғандар. Ал қарапайым тұтынушыны киіндіріп, өнімдерін өткізіп, табысқа кенелген елдер көп.
Кезінде жеңіл өнеркәсіп саласындағы ірі кәсіпорындарды таратып, талан-таражға салдық. Жабдықтары мен ғимараттарын көк тиынға саттық, сондағы уәжіміз «Мұнай тұрғанда, бізге киім тігу неменеге керек» деген сөз. Ашығын айтайық, елімізде өткен ғасырдың соңғы жылдарына дейін тоқыма, тігін, аяқкиім, тері өнеркәсібі салаларында мыңнан астам іргелі кәсіпорындар жұмыс істеді. Алматы мақта-мата комбинаты, «Жетісу», Жамбыл аяқкиім кәсіпорындары, «Большевичка» тігін комбинаты, М.Мәметова атындағы тігін фабрикасын, Қостанай, Қарағанды шұлық комбинаттарының өнімдері халық арасында танымал болатын. Жеңіл өнеркәсіп табысы ел бюджетінің 25 пайызын қамтамасыз етіп тұрған-тұғын. Осыларды жауып, сатып, жекешелендірдік. Бұдан біз ұтқан жоқпыз, тұтылдық.
Соның кесірінен 2016 жылы еліміз бойынша сатылған сырт киімнің 97 пайызы, аяқкиімнің 96 пайызы, мата-мақта бұйымдарының 60 пайызы шетелдерден әкелінді. 2017 жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша, елімізге жалпы көлемі 144,3 миллион долларды құрайтын импорттық киім-кешек жетті. Бір ғана Алматы қаласында импорттық киім-кешектер жергілікті кәсіпорындар шығаратын өнімдерден 18 есе асып түскен. Халық тұтынатын қолғаптардың 93 пайызы, шұлық өнімдерінің 73 пайызы Қытайдан әкелінеді.
Әлеуметтік-экономикалық маңызы зор бұл саланы дамытуға әлемнің көптеген елі әлдеқашан түбегейлі бетбұрыс жасаған. Мәселен, жеңіл өнеркәсіптің үлесі АҚШ, Италия, Германия, Қытай, Португалия, Түркия сияқты елдерде 12-20 пайызды құрайды. Қытай, Үндістан, Түркия тіпті, іргедегі Қырғызстан мен Өзбекстан табысының қомақты бөлігін жеңіл өнеркәсіп тауарларының экспортынан түсіруде. Соңғы жылдары қырғыз елінің ішкі жалпы өніміндегі жеңіл өнеркәсіп үлесі 30 пайыздан асты. Ал қазіргі таңда Қазақстандағы қайта өңдеу өнеркәсібі саласындағы жеңіл өнеркәсіптің үлесі 1,2 пайызды ғана құрайды.
Бізде киім ғана емес, жалпы жеңіл өнеркәсіпке арналған шикізаттың бәрі бар. Теріміз ол жатыр шіріп, мақтамыз шетел асуда. Сол шетке кеткен мақтадан киім тіккен қытай, өзбек, қырғыз елінің кәсіпкерлері бізді киіндіріп, мәз қылады.
Біз өзімізде бола тұра, импортқа тәуелдіміз. Зерттеулердің қорытындысына қарасаңыз, осыған куә боласыз. Еліміздегі жеңіл өнеркәсіп тауарларына жыл сайынғы сұраныс 5-6 миллиард АҚШ доллары көлемінде. Осы тауарлардың 97 пайызы импорт есебінен жабылады. Міне, қанша қаржы елімізге емес, шетелге құйылуда.
Бізді алға жылжытпай тұрған фактордың бірі – баға мәселесі. Еліміздегі кәсіпорындар шығарған киімнен шеттен келген тауар әлдеқайда арзан. Қаржы министрлігіне қарасты Мемлекеттік кірістер комитетінің мәліметінше, елімізге Қытайдан әкелінген шұлықтың әр жұбы – 27 теңгеден болса, жергілікті өнеркәсіп тоқыған әрбір шұлықтың құны – 120 теңгеден, Қытайдан әкелінген әрбір костюм – 4,5 мың теңгеден болса, өзіміздің кәсіпорындарда тігілген дәл осындай костюмдердің құны − 40 мың теңгеден асып түседі. Бұл жерде бәсекелестік туралы сөз қозғаудың өзі қисынсыз.
Тығырықтан шығар жол бар ма? Қазақстанда жеңіл өнеркәсіп саласын қарқынды дамытуға қажеті мүмкіндіктер жеткілікті. Ең бастысы, бұл салаға мемлекет тарапынан нақты бетбұрыс жасалып, шынайы қолдау көрсетілуі керек-ақ.
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ