Халықтың тапқаны тамақтан артылмайды. 2020 жылдың екінші тоқсанында Қазақстан тұрғындары жалақысының жартысынан астамын азық-түлік сатып алуға жұмсапты. Сарапшылардың пікірінше, бұл жақсылықтың белгісі емес. Өйткені дамыған елдерде азық-түлік қоржынына кететін қаржы көлемі табыстың 10 пайызынан аспайды.
Мемлекеттің әлеуеті халықтың әл-ауқатымен өлшенеді. Қанша жерден жалпы ішкі өнімді өсірейік, дүниедегі игі жақсылардың басын қосайық, жаңадан қала салайық, бірақ ел-жұрт ішер асқа, киер киімге жарымай отырса, бәрі бекер. Wordatlas.com сайтының мәліметіне сүйенсек, азық-түлікке ақша жарату көрсеткіші Люксембургте – 8,4 пайыз, АҚШ-та – 9,5 пайыз, Нидерландта – 10,6 пайыз, Ұлыбританияда – 10,6 пайыз, Ирландияда 11,5 пайыз екен. Қазақстан бұл тізімге енбек түгіл есігінен сығалайтын да жағдайда емес. Біздің орын рейтингтің төменгі жағында. Нигерия (58,9 пайыз), Кения (52,2 пайыз), Камерун (45,5 пайыз), Филиппинмен (41,9 пайыз) қатар тұрмыз.
Қазақстандықтар орташа есеппен табысының 53,2 пайызын тамаққа жұмсайды. Оның ішінде азық-түлікке ең аз ақша бөлетін аймақ Нұр-Сұлтан қаласы екен. Елорда тұрғындары еңбекақысының 44,3 пайызын ас-ауқатқа жұмсаған. Солтүстік Қазақстан мен Қостанай облыстары да осы шамада: 45,3 және 45,5 пайыз. Ал Түркістан (65,6 пайыз), Маңғыстау (62,5 пайыз), Атырау (61,5 пайыз) облыстары ең нашар көрсеткішпен көш соңында қалыпты. «Бұл фактор халыққа қаражат жинақтауға, бизнеске ақша салуға және қаржы құралдарына инвестиция құюға мүмкіндік бермейді», – дейді мамандар.
– Немістің Энгель деген ғалымы өткен. Экономикада «Энгель заңы» деп аталатын тұжырым бар. Ол заң бойынша, халықтың жалақысы азайған сайын азық-түлік шығындары арта түседі. Керісінше, жалақысы ұлғайған сайын азық-түлік шығындары кемиді де, демалуға, өз-өзін дамытуға бөлетін шығындары көбейеді. Дамыған елдер табысының 10 пайызға жетпейтін бөлігін ғана азық-түлікке жұмсайды, 20 пайызынан аспайтын көлемде несие алады, 20 пайызын қорға жинақтайды, қалған 50 пайызын толығымен өзін жетілдіруге инвестициялайды, спортпен шұғылданады, өнерге ден қояды. Қазіргі таңда қазақстандықтар табысының жартысынан көбін тамаққа жаратады. Қомақты бөлігімен несие төлейді. Сонда олар қалай демалады, қалай көңіл көтереді, қалай дамиды, баспананың бастапқы жарнасына 20 пайызды қайдан табады? Бала-шағаны бағып-қағу, оқытып-тоқыту, жол кіресі, шаштараз, т.б. шығындардың бәрін қосқанда, жалақы түкке татымай қалады, – дейді GSB UIB бизнесті талдау орталығының сарапшысы Мақсат Халық.
Экономист негізгі себеп ретінде еңбекақының аздығын алға тартады. Мысалы, 2012-2013 жылдары халықтың табысы орташадан жоғары болды. Жан басына шаққандағы ЖІӨ 13 600 долларға жетті. Дәл сол жылдары Ресейде ЖІӨ 12 800 доллар еді.
– Сол кезде орыстар қатты қызғанды. «Біздің ініміз саналатын қазақтар бізден қалайша озып кетті? Бұлар Сингапур үлгісінде экономикасын дамытпақшы екен!» деп күндеді. Сөйтсек, ол да бірер жылдық уақытша құбылыс екен, – дейді Мақсат Халық.
Одан кейін теңгені еркін айналымға жібердік. Қазынамыз ортайды. ЖІӨ 7 мың долларға дейін екі есе құлдырады. Азаматтардың қолындағы ақша құнсызданды. Бағалар көз алдымызда өзгерді. Ал халықтың ең төменгі жалақысына, ең төменгі күнкөріс деңгейіне индексация жасалған жоқ. Жалақы бәз-баяғы қалпында қалды. Осының бәрі соңғы бір-екі жылдағы әлеуметтік шиеленіске, көпбалалы аналардың шырылдауына әкеп соқты.
Еркебұлан НҰРЕКЕШ