Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарының еңбек нарығында ұсыныстан сұраныс үш есе көп. Жыл сайын техникалық мамандарды дайындауға мыңдаған гранттың бөлінетіні белгілі. Бірақ дипломы бар жастың жолында не кедергі?
Былтыр Президент Қасым-Жомарт Тоқаев елімізге техникалық мамандар жеткіліксіз екенін, сол бағытқа Үкімет тарапынан ерекше көңіл бөлінуі керегін айтты. «Өнеркәсіптік инженерлердің жаңа буынын өсіру қажет», – деді Мемлекет басшысы. Елімізде техникалық бағыттағы маман санын арттыру мәселесі соңғы 10 жыл бойы айтылып келе жатыр. Мәселен, 2011 жылы іске асқан «Жұмыспен қамту – 2020» бағдарламасында техникалық және қызмет көрсету саласында қызметкер тапшылығы байқалады делінген. 2014 жылы да елімізде инженер-механик, инженер-энергетик, инженер-жобалаушы, құрастырушы, электрмен дәнекерлеуші, электрик, слесарь, сантехник, токарь секілді мамандар тапшы екені айтылды. Ал 2022 жылы автомобильдер мен автобустардың жүргізушілеріне, технологиялық қондырғыларды жөндейтін слесарьларға және технолологиялық жабдықтарды монтаждайтын білікті кадрларға сұраныс артқан. Бұл – Еңбек ресурстарын дамыту орталығының ресми дерегі. Демек, техникалық мамандар әлі де жетіспейді.
Статистикаға сүйенсек, былтыр электронды еңбек биржасында 72,3 мың бос жұмыс орны мен 54,6 мың түйіндеме орналастырылған. Ал білікті қызметкерлер арасында техникалық мамандармен қатар күзетшілер, медбике, мейіргерлер, тәрбиешілер тапшы. Заңгерлер, әлеуметтік қызметкерлер, денешынықтыру мұғалімдері керісінше көп, жұмыс таба алмай жүр. Кейінгі 5 жылда Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейі тұрақты – 4.9. Алайда ол барлық облыста бірдей тұрақты емес.
Маман жетіспеуі мәселеге айналды
Сарапшылардың айтуынша, техникалық мамандардың жетіспеуі елмізді де шығынға батырып отыр. Қазақстан құрылысшылар одағының мәліметінше, экономиканың негізгі қозғаушы күші өндіріс саласы болса, ондағы жұмыс күшінің тапшылығынан Қазақстан жыл сайын 468 миллиард теңге жоғалтып отыр. Былтыр одақ мүшелері еңбек ресурстарының тапшылығы тұрғысынан зерттеу жүргізіп, әртүрлі бейіндегі мамандардан 630 мың адам керек екенін анықтаған болатын. Яғни, әр компанияға шаққанда 10 маманнан жетіспейді.
Алдағы 5 жылда елімізде 14 гигаватт жаңа энергетикалық қуаттылық қолданысқа берілуі тиіс. Бұл туралы Президент өз Жолдауында айтты. Сондықтан маман даярлау мәселесі – кезек күттірмейтін мәселе. Статистикаға сүйенсек, соңғы үш жылда еліміздің энергетика кластерінде маман саны 18 пайызға азайған. Мысалы, апатты жағдайдағы Риддер жылу беру орталығына 100-ге жуық жұмысшы қажет. Шығыс өңіріндегі стансаларға жергілікті политехникалық колледж маман дайындайды. Кәсіпорындармен меморандумға да отырып, студенттер конвейерлердің жаңа технологиясын үйреніп жүр.
– Біз мамандарды кемінде 3-4 жыл оқытамыз. Бұл уақыт аралығында өндіріс саласындағы талаптардың өзгеруі әбден мүмкін. Сондықтан оқу ордасының материалдық-техникалық базасын әрдайым жаңартып отыру керек, – дейді техникалық университет проректоры Жадыра Қоңырбаева.
Еліміздегі ірі өнеркәсіп орындары белгілі бір өңірлерде ғана орналасқан. Сол себепті аймақтарда даярланған кадрлар сұранысты толық өтей алмайды. Сондықтан сала мамандары республикалық еңбек биржасын құрып, қажетті кәсіп иелерін өзге өңірлерден табуды ұсынып отыр. Айталық, заманауи металл балқыту құрылғылары да бағдарламалауды қажет етеді. Мәселен, Өскемендегі мыс зауыты толықтай цифрландырылған. Күрделі қызмет автоматикаға жүктеліпті. Кешенде мыңдаған маман еңбек етеді. Жоғары оқу орындарын тәмамдаған жастардың біліктілігін арттыруға зауыт басшылығы жылына 2 млрд теңгеден астам қаржы жұмсайды. Сондықтан өндіріске келуге ниет еткендерден жаңа ІТ-формациясын қалыптастыру мәселесі көтерілген. Алайда бірінші кезекте зерек жандарды табу қажет. Себебі Павлодар мен Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында техникалық мамандарға сұраныс ұсыныстан үш есе артық.
– Елімізді толықтай қамтитын еңбек биржасын қалыптастыру маңызды. Сонда өзге өңірдің мамандары да ірі өнеркәсіптерде еңбек ете алар еді. Біз маман таппай қиналып отырсақ, басқа аймақта жұмыс таппай отырғандар қаншама? – дейді мыс зауытының өкілі Андрей Лазарев.
Жас маманға кедергі көп
Техникалық маман тапшылығын азайту мақсатында Жоғары білім және ғылым министрлігі алдын алу шараларын қолға алыпты. Яғни, техникалық университеттер мен колледждер көбейтіліп, қосымша білім гранттары бөлініп жатыр. Биыл техникалық мамандыққа бөлінген мемлекеттік грант 60 пайызға көбейіп, 88 мың орынды қамтып отыр. Алайда жыл сайын техникалық мамандықтарға арналған білім грантының саны еселеп артқанымен, жұмыссыздық деңгейіне байланысты техникалық мамандардың жетіспеушілігі әлі күнге дейін байқалады.
Техникалық мамандарды арттыру мақсатында 2012 жылдан бері Дуалды оқыту жүйесі жүзеге асырылып келеді. Алайда білім сарапшыларының айтуынша, Дуалды оқытумен білім алған студент кедергісіз жұмысқа орналасып, толыққанды білікті маман болады деу – қате пікір. Өйткені бағдарлама аясында оқу орны да, жұмыс беруші мен студент те бірдей жауапкершілік танытуы тиіс. Ал көп жағдайда кәсіпорындар тәжірибеден өтуге барған жас маманға оң қабақ танытпайды. Өйткені мамандығынан толыққанды хабары жоқ студентке бәрін басынан бастап үйрету, оларды өндіріс орындарындағы құралдармен тегін қамтамасыз ету жұмыс берушілерге тиімсіз. Осылайша, студенттің тәжірибеден өтетін уақыты босқа кетеді. Мұндай кемшіліктің алдын алу тікелей оқу орындарына байланысты.
– Дуалды оқу аясында кәсіпорындарға барған әр студентке жеке тәлімгерлер бекітіледі. Ал тәлімгерлікке бір студент үшін төленетін қаржы көлемі аз. Студенттерді практикадан өткізгені үшін қаржы сұрайтындар да бар. Сондықтан кәсіпорындардың жауапкершілігін күшейтуге арнайы нормативтік акт қажет, – дейді Тараз сервис және технология колледжінің директоры Бекболат Маймышев.
Жаңадан қабылданған ережеге сай енді жұмыс берушілердің дуалды оқытуға жұмсайтын шығындары өтелетін болды. Бірақ бұл да мәселені толыққанды шешпейді. Talap коммерциялық емес АҚ президентінің кеңесшісі Қадырбек Бөрікбековтің айтуынша, дуалды оқытудың кәсіпорындарға бірден-бір пайдасы – студенттерді арзан жұмыс күші ретінде пайдалана отырып, өздеріне білікті маман дайындауы.
– Кейбір жұмыс берушілер студент келіп тәжірибеден өтсе, технологиям бұзылып қалады деп қорқады. Ал шетелде студенттерді практикалық оқыту ірі кәсіпорындардың есебінен жүзеге асады. Бізде керісінше, мемлекет білім беруі үшін колледжге, практикадан өтуі үшін кәсіпорынға қаржы бөледі, – дейді Қадырбек Бөрікбеков.
Нормативтік-құқықтық актілерге былтыр енгізілген өзгеріс бойынша студенттің өндірістік тәжірибеден өткен уақыты оның еңбек өтіліне есептеледі. Орташа алғанда, бұл 6 айдан 1,5 жылға дейін. Осылайша, түлектер бұрыннан бар жұмыс тәжірибесімен жұмысқа еш кедергісіз орналасуы керек еді. Алайда Қадырбек Бөрікбековтің пікірінше, 3 жыл оқыған студентте мұндай еңбек өтілінің болуы мүмкін емес. Өйткені әр мамандықтың оқу бағдарламасына сай орташа есеппен өндіріске кететін уақыт 3-4 айдан аспайды.
– Бізде дуалды оқыту жүйесінің аты бар. Бірақ жүйесі қалыптаспаған. Дуалды оқытуды 90 пайызға енгіздік. Ал кәсіптік-техникалық бағыт бойынша оқитын студенттердің саны – 600 мың. Осыншама баланы дуалды оқытуға біздің кәсіпорындар жетпейді. Дуалды жүйе тек жұмысшы мамандықтарға арналған. Біздікілер жүйе бойынша 90-100 пайыз жұмысқа орналасты деп есеп береді. Бұл мүмкін емес, – дейді Қадырбек Бөрікбеков.
Шыны керек, түлектердің жартысынан көбі тәжірибеден өткен кәсіпорындарға барып жұмыс істемейді. BTS-Education консультанты Бауыржан Әбуов өңірлерде болашақ мамандарды даярлау белгілі бір аймақтардың қажеттіліктеріне сәйкес жүргізілу қажеттігін жеткізді. Мысалы, Қызылорда қаласына сантехниктер қажет болса, бірінші кезекте оларды дәл сол жерде оқыту керек және осы тәжірибені өңірлер бойынша қолдану керек деп есептейді.
– Оқыту жүйесі еңбек нарығының сұраныстарынан тыс қалып жатыр және қалыптасқан жүйе адамды іс жүзінде жұмысқа дайындамайды. Дуалды білім беру жүйесін жақсарту үшін ең алдымен оқытуды еңбек нарығына байланыстыру қажет, – дейді Бауыржан Әбуов.
Ендеше техникалық бағытта маман дайындау мәселесін қайта қарау артық етпейді.
Көктем ҚАРҚЫН